برج طغرل

برج طغرل از آثار به جا مانده از دورهٔ سلجوقیان است و در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری قرار دارد .
این بنا از آثار قرن ششم است . بنایی است که از داخل به شکل دایره و از خارج به شکل یک ستاره 22 گوشه یا 44 پهلو دیده میشود که قسمت بالایی آن توسط گوشه سازی هایی بسیار زیبا که از خصوصیات معماری سلجوقی است از 44 پهلو به دایره تبدیل شده است .
ارتفاع برج بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) حدود ۲۰ متر می‌باشد به عقیدهٔ برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد.
در برخی متون این محل، برج خلیفه یزید نامیده شده است.
کارشناسان و مورخان دربارهٔ شخصیت مدفون در این بنا اختلافات زیادی دارند
عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند و در مجمل‌التواریخ صفحهٔ ۴۶۵ اینگونه آمده‌است که «سلطان طغرل‌بیک شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست».
مورخ نامی ترکیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان می‌داند.
در کتاب النقض نوشته شده توسط عبدالجلیل رازی در قرن ششم هجری قمری به وجود بنایی باشکوه برای آرامگاه طغرل اشاره شده است.و وی ...مشاهده کامل متن در پاسخ به سوال یک فرد از اهل سنت که در کتابش ساخت مقابر توسط شیعیان را سخره نموده بود پس از ضمن برشمردن شباهت این کار با اقدامات انجام گرفته توسط خلیفه اهل سنت در مکه و مدینه مینویسد که: «و گر این مصنّف به کعبه و مدینه نرسیده است عجب است که گورخانۀ سلطان کبیر سعید طغرل-رحمه اللّه-برى ندیده است با چندینى زینت و آلت بعد از صدسال با این حال از زمان» که با توجه به موطن عبدالجلیل که در شهر ری میباشد به نظر میرسد نظر او همین شهر ری بوده است
برخی این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم می‌دانند.
در کتاب جامع ری باستان تالیف حسن کریمیان نیز آمده‌است که گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی می‌دانند.
محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص می‌دانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج در سال ۱۳۷۱ به خاک سپرده‌شد
مساحت بنا 48 متر مربع است و ارتفاعی در حدود 20 متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه‌ای افراشته خودنمائی می‌کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه گون و نمای بیرونی آن بصورت مشلع تزئین یافته است که از 24 کنگره با زوایه‌های حاده تشکیل شده است.
این بنا از آثار قرن ششم است . بنایی است که از داخل به شکل دایره و از خارج به شکل یک ستاره 22 گوشه یا 44 پهلو دیده میشود که قسمت بالایی آن توسط گوشه سازی هایی بسیار زیبا که از خصوصیات معماری سلجوقی است از 44 پهلو به دایره تبدیل شده است .
این گوشه سازی‌ها در سه ردیف است : ردیف پایینی در داخل کنج اضلاع ستاره قرار دارد و جمعا 22 گوشه است . ردیف وسط در بالایی‌ترین قسمت اضلاع ستاره است و در واقع تبدیل شدن به دایره از اینجا شروع می‌شود ، این ردیف دارای 44 گوشه است .
ردیف بالایی نیز دارای 44 گوشه است . در بالای این گوشه سازی‌ها کمربند بالایی یا تاج برج است که چند ردیف تزئینات آجری ساده بر آن قرار گرفته است .
قطر داخلی بنا 11 متر و قطر خارجی آن 15 متر می‌باشد و ارتفاع آن در حال حاضر 5/22 متر است . این بنا امروزه سرباز است اما در گذشته دارای سرپوش یا گنبد بوده که احتمالا مخروطی شکل بوده است.
برج طغرل دارای دو در است که در روبروی هم در جهت شمال و جنوب قرار گرفته اند. در جنوبی دارای سردر زیبایی است و کتیبه ای از سنگ مرمر متعلق به دوره ناصرالدین شاه قاجار بر بالای آن قرار دارد .
نمای داخلی برج بصورت دایره است و سوراخهای بسیاری در ده ردیف در بدنه آن دیده می‌شود که از سوی پرندگانی چون کبوتر به عنوان لانه مورد استفاده قرار می‌گیرد .
بر اساس شواهد و مدارک در گذشته تزئینات و کتیبه ای در قسمت بالایی برج وجود داشته که در یکی دو قرن اخیر ناپدید شده است .
در ضلع شمال غربی برج از بیرون در ارتفاع حدود 5 متری در چوبی کوچکی است که در پشت آن پله‌های بنا به سمت بالای برج می‌رود . این راه پله در مسیر خود دو دریچه نور و هوا به شکل دایره دارد .
سطح بدنه بیرونی این برج که به 24 ترک تقسیم شده، علاوه بر استحکام بنا و زیبایی احتمالا به عنوان ساعت آفتابی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است و با سایه‌هایی که روی زمین به واسطه این ترک‌ها ایجاد می‌شد مردم می‌توانستند اوقات شرعی را متوجه شوند.
در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سر در با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریباً تا ارتفاع چهارمتری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود 5/1 متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع چهارمتر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمائی می‌کند
رابطی بین قسمتهای تحتانی و فوقانی برج می‌باشد دربها و قوسهای رازی که فشار فوق‌العاده‌ای را تحمل می‌کند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج و خاک و سفیده تخم مرغ است بر استحکام آن می‌افزاید.
قدمت برج و پا برجا بودن آن در طی 700 سال که از ساخت آن می‌گذرد با توجه به وقوع زلزله‌های سهمگین در ناحیه نشان از پی مستحکم و عمیق این بنا دارد.
پی سازنده این برج در کف آن در کناره‌های دیوارها کانال‌های گذر هوا را تعبیه کرده که این کانال‌ها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابیهای ناشی از آن می‌شود و دیوارهای برج طوری طراحی شده که موجب طنین صدا در درون بنا می‌شود.
این برج علاوه بر آنکه یادآور فرزانگان و دلاوران عصر خود می‌باشد استاد سازنده آن کاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن بکار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین کرده است.
از جمله کاربرد این برج استفاده در شبهای تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمائی مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری می‌آمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع نموده است.
طبق گفته منوچهر آرین پژوهشگر خراسانی عرصه تاریخ علم کشور در مقاله نگاه دیگری به برجها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آنجا که برج به منازل عبور حرکت سالانه خورشید در دائره‌البروج گفته می‌شود حکایت از این مطلب دارد که گذشتگان از این روی سایه‌های این ابنیه و دریچه‌های گذر نور خورشید که در روی آنها تعبیه شده پی به برجی که خورشید در آن غوطه ور می‌باشد می‌بردند زیرا که در هر برجی خورشید ارتفاع خاصی در آسمان نسبت به افق و میل خاصی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق دارد؛ لاجرم سایه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود که از این تغییرات می‌توان در تعیین روزها و برج‌ها بهره برد و این فناوری به کار رفته در این ساختمانهاست که کلمه برج را زیبنده نام آن کرده است.
برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوق‌العاده، ساعت آفتابی منحصر به فردی دارد که در دل کنگره‌های آن پنهان دارد که شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم کمتر یافت می‌شود.
این کنگره‌ها دور تا دور این اثر را فرا گرفته به گونه‌ای خاص طراحی شده که اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن می‌شود و آفتاب درون آن می‌تابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد.
نصف کنگره روشن می‌شود اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به طور کامل روشن می‌شود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد دو کنگره روشن می‌شود، همین طور اگر سه ساعت بگذرد سه کنگره تا هنگامی که به لحظه‌ای می‌رسیم که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد.
یعنی بیشترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد چرا که دربهای برج کاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغه‌ای که بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حکایت از لحظه اذان ظهر می‌کند و در زمستان که ارتفاع خورشید پائین‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌تابد.
اگر خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال کنگره‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌کند. اگر نیم ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از کنگره از جانب غرب روشن می‌شود اگر یک ساعت بگذرد یکی از کنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نیمی از کنگره‌ها روشن می‌شود و همین گونه تا خورشید غروب کند.
پس از روی کنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.
در سال 1301 هـ ق به دستور ناصرالدین شاه قاجار ، حاجی ابوالحسن معمار باشی تعمیرات و بازسازی هایی در برج طغرل انجام داد و در پیرامون آن باغی زیبا و مصفا ایجاد کرده و نام طغرلیه بر آن نهادند .
امروزه قسمتهای عمده این باغ مورد تصرف خانه‌های مسکونی و چند مدرسه و یک مسجد و کتابخانه قرار گرفته و تنها قسمت کوچکی از آن باقی مانده است . این باغ دارای دو در ورودی در شمال و جنوب است که هر دو به خیابان باز می‌شود .
این باغ به اندازه سه پله از خیابان شمالی پایینتر و به همان اندازه از خیابان جنوبی بالاتر است .
در سمت شمالی برج حوض آب کوچکی ساخته اند بصورت مستطیل شکل و در سمت غربی این حوض ( گوشه شمال غربی باغ ) ، آرامگاهی کوچک و بدون سرپناه قرار دارد که متعلق است به « میر سید محمد محیط طباطبایی » استاد بزرگ فرهنگ و ادبیات فارسی (متوفی 1371 ش) .
این آرامگاه که کاملا ساخته از سنگ مرمر سفید است ، ابتدا سکویی است مربع شکل به ابعاد 2 متر و ارتفاع حدود 20 سانتیمتر ، سپس یک هشت ضلعی منتظم که بر اضلاع آن نگاره هایی از گلهای درخت زندگی بصورت برجسته حجاری شده و در قسمت بالایی نیز هشت ضلعی دیگری قرار دارد که بر بالای آن سنگ قبر بصورت مربع شکل جای گرفته است
داستان شکل‌گیری این برج و نامگذاری‌اش هم جالب است؛ طغرل‌بیک یکم در سال 455 هجری قمری زمانی که از راه بغداد به پایتخت خود بازمی‌گشت دچار بیماری می‌شود و در سن 70 سالگی فوت می‌کند و جسد او را در مقبره‌ای که از قبل برای او آماده کرده بودند دفن می‌کنند.
سبک معماری استفاده شده در این برج مربوط به معماری رازی است که این سبک در قرن سوم آغاز و درقرن پنجم هجری قمری به اوج شکوفایی خودش می‌رسد، سبکی که تلفیقی از معماری پارتی و پارسی است.
کتیبه‌هایی که روی این بنا وجود داشته، در دوره ناصرالدین شاه که این برج مورد مرمت قرار می‌گیرد از بین می‌رود. این برج آرامگاه همچنین مانند سایر آرامگاه‌های سلجوقی دارای گنبدی بوده که در زلزله فرو ریخته است.
برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در پایان ۳۵امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحه‌ای مرمر بر سردر بنا نصب گردید.
این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت کاری‌های قدیمی و بقعهٔ کتیبهٔ کوفی آن را از بین برد.
بعد از انقلاب ۱۳۵۷ سالها این بنا متروک بود تا در اوایل دههٔ هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و بطور جدی در نیمهٔ سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید.
در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه ۲۰ شهرداری تهران در محوطه‌ای به وسعت ۲ هکتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، کتابخانه، موزه و رستوران در حال انجام می‌باشد.
این برج در سال 1310 با شماره 147 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
منبع:
http://www.avval.ir
http://forum.cinemacenter.ir/thread499.html
http://www.hamshahrionline.ir/details/92967
http://arch-wonders.blogfa.com/post-2.aspx
http://n-jahan.blogfa.com/post-127.aspx
http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=234683
http://www.1doost.com/Post-4870.htm
http://forum.gigapars.com/showthread.php?t=111
http://fa.wikipedia.org