اقلیم : سرد
نام قدیم : هگمتانه
مساحت : 19368
جمعیت : 1758268
استان
همدان یکی از استانهای
ایران است. مرکز این استان، شهر باستانی و کهن
همدان است که هرودوت بنای آن را در سدهٔ هشتم پیش از میلاد در دوران مادها به‌دست دیاکو ذکر کرده‌است.
مادها این شهر را هگمتانه نامیدند و
همدان صورت جدید هگمتانه‌است. استان
همدان ...مشاهده کامل متن از لحاظ جمعیت، چهاردهمین و از لحاظ مساحت، بیست و سومین استان کشور محسوب می‌گردد.
استان همدان از دورترین زمان محل استقرار و نشو و نمای تمدن‌های باستانی بوده است . کاوش‌های ( تپه گیان ) نهاوند نشان میدهد که مردمان ساکن استان در شش هزار سال پیش از تمدن بسیار پیشرفته ای برخوردار بودند .
در قدیمی‌ترین سنگ نوشته آشوری ، از همدان به عنوان آکسایا به معنی شهر کاسیان نام برده شده است و این امر نشان میدهد که پیشینه مدنیت شهر همدان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد باز می‌گردد .
شهر همدان طی 150 سال حکومت مادها از نعمت و آبادانی فراوان برخوردار و بعد از انقراض آنها هر چند مرکزیت نخستین را از دست داد ولی به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنش مورد توجه خاص بود .
وجود کتیبه‌های گنج نامه ،بقایای ستونهای سنگی ، جام‌ها و الواح زرین و سیمین به دست آمده از همدان حاکی از اهمیت این منطقه در دوره هخامنشی است . این استان از سمت شمال به استانهای زنجان و قزوین، از سمت جنوب به استان لرستان، از سمت شرق به استان مرکزی و از سمت غرب به استانهای کردستان و کرمانشاه محدود شده‌است.
این استان بین مدارهای ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقهٔ عرض شمالی از خط استوا و ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته و شامل ۹ شهرستان، ۲۵ بخش، ۲۷ شهر، ۷۳ دهستان و ۱۱۲۰ روستا است.
توده‌های هوایی که استان را تحت تأثیر قرار می‌دهند عبارتند از:
توده‌های شمالی:این توده هوا در ماه‌های سرد از عرض‌های شمالی کشور حرکت میکند و هوای استان را تحت تأثیر قرار می‌دهدو سبب کاهش دما و بارندگی – بیشتر به صورت برف- میشود.
توده‌های جنوبی:این توده هوا در ماه‌های گرم سال از عرض‌های جنوبی کشور و منطقه حرکت میکند،استان را تحت تاثیر قرار می‌دهدو موجب افزایش دما و کاهش یا قطع بارندگی میشود.
توده‌های غربی:این توده‌ها در ماه‌های مرطوب سال (آبان تا خرداد) از غرب،جنوب غرب و شمال غرب وارد کشور شده و موجب افزایش نسبی دما و بارندگی درسطح استان میشود.
به طورکلی آب وهوای استان در نتیجه وجود کوه‌های مرتفع،رودخانه‌ها وچشمه سارهای فراوان و پرآب و پستی و بلندی‌های زیاد،متغیراست.بدین ترتیب که هوای دره‌های شمالی کوه الوند،سرد وهوای دره‌های بخش مرکزی ملایم میشود.زمستان‌های این استان سرد و پربرف و باران و تابستان‌های آن معتدل است.
ناهمواریهای استان در طی دوران زمین شناسی دچار تغییرات زیادی شده است.یکی از عوامل تغییر شکل ناهمواریهای استان،آب‌های روان در برخی مناطق است که باتخریب ارتفاعات و انباشتن مواد در چاله ها،سبب کاهش ارتفاع کوه‌ها و پیدایش دشت‌های متعددی شده است.در برخی مناطق نیز،شدت عمل آب‌های روان شکل ناهمواری‌ها را معکوس کرده است،مثلاً کوه به دره تبدیل شده یا درۀ عمیق دوره‌های گذشته،اکنون به صورت کوه در آمده است.کوه"خان گرمز"درغرب تویسرکان نمونه ای جالب از این پدیده است.
ارتفاعات استان عموماً جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارندوبه طور کلی در شمال،مرکزوجنوب استان قرار گرفته اند.
1.ارتفاعات شمالی:این کوه‌ها در قسمت شمال غربی کوه‌های مرکزی ایران قرار دارندو خط الرأس آنها مرز بین استان همدان واستان قزوین است.جنس کوه‌های شمالی،عمدتاً از سنگ‌های آذرین بیرونی و سنگ‌های آهکی است.
2.ارتفاعات میانی:شامل سلسله جبال "الوند"است که به موازات ارتفاعات شمالی،ازمرزهای غربی استان شروع می‌شودو تاحوالی شهر"ازندریان"در نزدیک جادۀ همدان-ملایر ادامه دارد.قله الوندبا ارتفاع 3574 متر از سطح دریا در این سلسله جبال قرار گرفته است.جنس این کوه‌ها از سنگ‌های آذرین درونی(گرانیت) است.
3.ارتفاعات جنوبی:این ارتفاعات-معروف به کوه های"گرین"-همانند ارتفاعات شمالی و میانی استان،جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارندو بخشی از رشته کوه "زاگرس" محسوب می‌شوند.این کوه‌ها به صورت دیواره ای بین استانهای همدان و لرستان کشیده شده اندو جنس آنها بیشتر از سنگ‌های آهکی است.مرتفع‌ترین قله این کوه به نام کوه "ورخاش" به ارتفاع 3639 متر،حدفاصل استانهای همدان و لرستان را تشکیل میدهد.
4.کوه‌های پراکنده:در بین ارتفاعات شمالی و میانی استان،کوه هایی به طورپراکنده دیده میشود،کوه‌های "قلی آباد"و "قره داغ" در شهرستان کبودرآهنگ ازآن جمله اند.در جنوب شرقی استان،نیزارتفاعات پراکنده ای دیده می‌شودکه ازمهمترین آنها می‌توان از کوه"سرده" وکوه"گرمه" نام برد.شهر ملایر در دامنه کوه گرمه واقع شده است.درغرب استان و در شمال دشت همدان- بهار از ارتفاعاتی وجود دارد که از نظر ارتفاع چندان مهم نیستندو بیشتر از آهک‌های بلورین تشکیل شده اند.غار معروف "علی صدر"در 75 کیلومتری شمال غربی همدان،در این تشکیلات به وجود آمده است.
دشت‌ها دشت‌های استان از نظر شکل گیری به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- دشت‌های تراکمی.
- دشت‌های فرسایشی(کاوشی).
دشت‌های تراکمی در اثر انباشت آبرفت‌ها در مناطق پست به وجود آمده اند و دشت‌های فرسایشی در اثر تخریب و جابه جایی مواد سازنده ارتفاعات ایجاد شده اند.دشت‌های ملایر و تویسرکان ازنوع فرسایشی وبقیه دشت‌های استان ازنوع تراکمی است.پست‌ترین اراضی استان در دشت نهاوند و در محل خروج رود"گاماسیاب" از استان همدان قرار داردو1420 مترارتفاع دارد.
دراستان همدان اقوام مختلفی با فرهنگ‌ها و آداب و سنن ویژه سکونت دارند که عبارتنداز:
ترک ها:در شمال و غرب استان،به ویژه در شمال و غرب شهرستان همدان ساکن هستند ودر562 روستای استان سکونت دارند.
لر و لک:این اقوام درشهرستان‌های ملایر،نهاوند و بخش سامن در255 روستا ساکن هستند.
کردها:این قوم در 159 روستا در غرب و شمال غربی و در مجاورت استانهای کردستان و کرمانشاه سکونت دارند.
فارس ها:بیشتر ساکنان مرکز استان را تشکیل می‌دهند.این عده از قدیمی‌ترین مردم این منطقه محسوب می‌شوند واز دوران مادها در این سرزمین اسکان داشته اند.
بیشتر ساکنان استان همدان مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری اثنی عشری هستند.دربین عشایر استان مذهب سنی و فرقه اهل حق نیز وجود دارند.اقلیت‌های مذهبی و مسیحی و یهودی وزرتشتی نیز در استان همدان به تعداد اندکی ساکن هستند.
.
در بخش هایی از استان همدان گروههایی از دراویش مسلک اهل حق و مسلک علی الهی ساکنندبه ویژه در شهرستان اسدآباد و تعدادی از روستاهای جنوب غربی آن مسلک اهل حق پیروان بیشتری دارند.آداب مذهبی وسنتی آنها در هر روستا به روش خاص برگزار میشود.
الگوی خوراک و مواد غذایی تشکیل دهنده آن تابع انواع محصولات کشاورزی و بومی موجود در منطقه است. در رژیم غذایی استان همدان معمولاً محصولات کشاورزی به صورت خشکبار و تازه استفاده میشود.
انواع آش شامل بروش، تله کنجی، تاماشی، سرکوله، آبگوشت،بخچه گوشت،چنجه، نان شامل گرده، کاک، کولره، ساجی و فتیر و اقسام شیرینی‌ها مانند برساقی، سوجوق، باسوق، واگردک و پیکه چو و مرباها و ترشی‌ها نشان دهنده تنوع غذایی مردم استان است.
پوشاک مردان
سرپوش:شامل انواع کلاه‌های پشمی و نخی است که در طرح‌های گرد وساده و رنگ‌های نخودی،خاکستری و مشکی دیده میشود. کلاه نمدی یاکلاو کرکی،لنگی یا شاپو،بخارایی،گنجه بورک،دری بورک و ایپ بورکی سرپوش‌های مردانه است که به فراخور فصل،کار و مناسبت‌های مختلف،به سر گذاشته میشود.
تن پوش:عمده‌ترین تن پوش مردانه که در تمام مناطق استان به نام‌های مختلف دیده میشود،"کونیک" است که در زبان کردی "کراس" خوانده شده وپیراهنی است که با یقه آخوندی که بلندای آن تاپایین کمر می‌رسد وجلوباز است.این تن پوش اغلب ازجنس کرباس است.جلیقه،سرداری،شلوار یا شووال،دن یا قوا،و کرک از دیگر تن پوش‌های مردانه محسوب میشود.
پاپوش:پای افزارهای مردان در گذشته که محصولات دیگر نقاط کشور کمتر به استان راه می‌یافت،عبارت بود از چاروق که در شهر اسدآباد به آن "آجی" می‌گفتند و رویه و کف آن از چرم گاو بود،گیوه یا "کلاش" که در نواحی ترک نشین به آن "تخته جوراب" نیز می‌گفتند ورویه آن نخی و کف آن از چرم بود و گاه به جای چرم از پارچه‌های کهنه فشرده نیز استفاده می‌شدو "گالش" که اغلب در فصل زمستان استفاده می‌شد.گالش امروزه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پوشاک زنان
سرپوش:سرپوش‌های زنانه شامل چارقد،روبند،عرقچین و"کل ایاغی" یا"شده" بود.
چارقد:چارقد درمناطق کردنشین استان چون اسدآباد و تویسرکان "سربین" یا "سرکی" نامیده میشود و از جنس متقال،نجمه،اطلسی وابریشم است.چارقد معمولاً به رنگ مشکی با گل‌ها یا خطوط قرمز است.
روبند:از روبند امروزه بسیار کم استفاده میشود،در حالی که در گذشته اغلب زنان هنگام آمد وشد در مناطق شلوغ از آن استفاده می‌کردند.
عرقچین:عرقچین کلاه زنانه ای از جنس متقال یا مخمل بود که در رنگ‌های سفید یا مشکی مورد استفاده زنان قرار می‌گرفت.زنان با ذوق روستایی گاه دور عرقچین‌های خود را با سکه یا اشرفی تزیین می‌کردند.
"شده":نوع دیگری از سرپوش زنانه است که امروزه به خصوص در مراکز شهری استفاده نمی‌شود.جنس آن از ابریشم و رنگ آن اغلب قرمز است ومعمولاً زنان مسن آن را به سر می‌کنند.
تن پوش
کونیک:تن پوش زنان استان همدان در گذشته نه چندان دور از پیراهنی آستین دار و جلوبسته تشکیل می‌شد که بلندی آن تا پایین کمر بود.یقه این پیراهن اغلب گرد بود و در جلوی سینه سه دکمه داشت.به این پیراهن "کونیک"یا "کراس" می‌گفتند.زنان جوان یا افراد متمول روی کراس جلیقه یا کلنجه هایی برتن می‌کردند که اغلب ازجنس ساتن یا مخمل بودو حاشیه‌های آن را بانوارهای رنگی و سکه تزیین می‌شد.
تومبان:تومبان یا"پاتول" را زنان زیر دامن‌های چین دارکوتاهی به نام شوال قری یا قرقره تومبان،می پوشیدند.جنس تومبان قری متقال یا گودری بودو در رنگ‌های سفید یا آبی استفاده می‌شد.
آرخالق:درفصول سرد،زنان کت‌های مردانه را که معمولاًپشمی یا مخملی است،برتن می‌کردند.این کت‌ها که آرخالق نامیده میشود هنوز هم از سوی روستاییان همدان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دوش لوق:دوش لوق پیش بندی از جنس متقال است که هنگام کار در مزرعه یا فعالیتهای دامداری استفاده میشود.
پاپوش
بوتون:بوتون،پای افزاری زنانه که تمام قسمت‌های آن از جنس چرم است.این پای افزار جرباشماق،نلک وپاله نیز نامیده می‌شد.
ساغری:نوع دیگر پاپوش زنان ساغری نامیده می‌شد.ساغری رویه ای بافته شده از ریسمان و کفی چرمی داشت.
ارسی:ارسی پای افزاری پاشنه دار بود و شکل رسمی‌تری داشت و اغلب در مراسم و مناسبت‌ها پوشیده می‌شد.
گالش:گالش در زمستان یا هنگام کار مورد استفاده قرار می‌گرفت.امروزه زنان روستایی و شهری پای افزارهای تقریبا مشابه و منطبق بر مدل‌های روز به پا می‌کنند.
با توجه به حضور اقوام مختلف در این استان،پراکندگی زبان‌ها و لهجه‌های گوناگون در سطح استان به خوبی مشاهده میشود؛
زبان فارسی:اغلب ساکنان مرکز استان به زبان فارسی تکلم می‌کنند.
زبان آذری:اغلب ساکنان شمال غرب استان،به ویژه در شمال و غرب به زبان ترکی سخن می‌گویند.
گویش لری ولک:ساکنان ملایر،نهاوند وسامن به این گویش‌ها تکلم می‌کنند.
گویش کردی:اغلب ساکنان شمال غرب و غرب استان که در مجاورت استانهای کرمانشاه و کردستان قرار دارند به زبان کردی صحبت می‌کنند.
