زبان موجانی ها: ریشه زبان خلچی ریشه زبان خلجی در زمینه ریشه شناسی زبان ترکی خلجی مینورسکی اولین محققی بود که درسال 1940 میلادی،زبان خلج هارامورد مطالعه وکنکاش قرارداد.پس ازوی یک محقق ایرانی به نام دکترمحمد مقدم مطالعه مفیدی پیرامون این زبان به عمل آورد؛آنگاه پرفسور گرهارد دوفراستاد (دانشگاه گوتینگن)، محقق وترکولوژ شهیر آلمانی درسال 1968 میلادی بامساعدت شادروان مرحوم عرب گل شاعرگمنام خلج، تحقیقات بسیارارزنده ای راادراین زمینه به عمل آورده اند..گرهارد دوفرنخستین کسی است که زبان خلجی رابه عنوان زبان ترکی به جهانیان معرفی می‌کند. مشخصات وویژگی‌های زبان خلجی:محققین وزبان شناسان شرقی وغربی ازجمله گرهارد دوفر ودکترهیئت براین عقیده اندکه زبان ترکی خلجی قدیمی‌ترین زبان ولهجه ترکی است.ودرآن ویژگی‌های زیردیده می‌شود: 1- «ه» اول کلمات ازدوران ترکی مادر(قبل ازترکی قدیم قرون7-6م)به طور سیستماتیک باقی مانده ودرصورتی که سایرلهجه‌های ترکی:آذری، قوموق، اوزبکی، اویغورجدید وقاراقالپاق، به طورنادردیده‌می‌شود.مثلاً هاز/haz(آز=کم)، هاقاچ/haqaç(آقاج= درخت)، هوزوم/huzum(اوزوم= انگور)، هئو/həv(اِئو=خانه)، هوچاق/huçağ(اوجاق)، هتک/hətək(اتک= دامن).به نظرپرفسورگرهارد دوفرGerhard Doer Fer مهمترین ویژگی زبان ترک خلجی درآن است که بسیاری ازویژگی‌های ترکی باستان را درآواها حفظ کرده است.
به عنوان‌مثال حرف[ه ] از دوران پروتو تورک باقی مانده وقبلاً هم[پ]بوده است. بنابراین ترکی‌خلج ازترکی قدیم یعنی زبان گوگ تورک‌ها که درکتیبه‌ی اورخون باقی مانده است قدیمی‌تر است.
2- صدای [د]مانند ترکی قدیم درترکی خلج هم باقی مانده وبه[ی]تبدیل نشده است. مثلاً هاداق/hadağ(آیاق= پا)، بودا/buda(بویا=رنگ)، بؤد/büd(بوی= قد)، اودانماق/udanmağ(اویانماق=بیدار- شدن) ،اودوماق / udumağ (اویوماق =خوابیدن) ،هادوری/hadure (آیری=جدا)،قادون/qadun(قایین=برادرزن وشوهر).
لذا این صدا درزبان‌های زنده‌ی ترکی فقط درترکی تووا(جنوب سیبری)باقی مانده است. 3- حرف[ک] دراول کلمات مانندترکی قدیم به جای (گ) حرف (ک) موجود است.مثلاً کؤن /کینkün (گون=آفتاب، روز) ،کئچه/keçə (گئچه=شب) ،کؤرمک/kürmək (گؤرمک = دیدن) ،کؤز/کئزküz(گوز=چشم).
4- حرف[ی] دراول کلمات اکثراً باقی مانده است.مثلاً ییل/yil(ایل=سال)، یپلیک/yiplik(ایپلیک=طناب). 5- درزبان خلجی دراول کلمات برخلاف لهجه‌های ترکی غربی به جای[د] حرف[ت] موجود است.
مانند، تیل/til (دیل=زبان)، تیش/tiş (دیش=دندان) تؤش/tüş (دوش = سینه) ،تیرناق/tirnağ (دیرناق=ناخن)، تیز/tiz(دیز= زانو)، تورت /türt (دورت=چهار). 6- درزبان خلجی دربسیاری کلمات، حروف[ق]و[گ] ترکی قدیم باقی‌مانده است.مانند، صیچقان/siçqan(صیچان=موش)، تاووشقان /تؤوشقان tuvoşqan= tavuşqan (دوشان=خرگوش)، یونگ/yung(یون=پشم)، قیصقه/ğisğə(قیصا=کوتاه)، کورگئگ/kürgəg(کوره ک=پارو).
7- درترکی خلجی دروسط کلمات نیزحرف[ غ] اغلب اوقات به شکل[ق] وهرگاه قبل ازحرف صدادار A(الفبای پیشنهادی نگارنده)قراربکیرد،معمولاًبه صورت[ ق] کشیده [تلفظ می‌شود.
مانند:قار/qar(قار=برف)بوقاز/buqaz (بوغاز=کلو)تاق/tağ(داغ=کوه)، قارقهqarğe(قمیش= نی) ،یوقار yuqar(یوخاری=بالا). 8- درآخرکلمات اکثراً،کسره وفتحه باقی مانده وتبدیل به (ایی/i) نشده است.مثلاً تیشهtişe/ (دیشی=مونث)،تر/ِtəre (دری=پوست)آلتا/alta (آلتی = شش).
9- کلماتی که درترکی‌آذری به [خ]ختم می‌شوند، درزبان خلجی‌به[ق]ختم می‌گردند. مثال توق/toğ(توخ= سیر)، قولاق/qulağ(قولاخ= گوش)، بارماق/ barmağ(بارماخ= انگشت)، تورپاق/türpağ(تورباخ= خاک) ،اوزاق uzağ(اوزاخ=دور).
10-درترکی خلجی بجای دگیل=نه،مانندترکی قدیم آرگوُ ازکلمه‌ی داغ/ dağ استفاده می‌شود. 11- درترکی خلجی پسوندمفعول عنه(از)مانندترکی قدیم(دا)یا( ده) می‌باشد درحالیکه درترکی جدید امروزی،(دان)و(دن) است.مثال:بیزاوبؤزسودا ایچتیک.(ماازآن آب خنک میل کردیم).نئرده کئلی یورین؟(ازکجامی آیی؟).
12- سیستم سه گانه صائت ها(کوتاه،بلند،دیفتونگ)اززمان ترکی مادرباقی مانده است درصورتی که دراغلب لهجه‌های ترکی صائت هاکوتاه ویانسبت به سابق کوتاه ترشده اند.مانند:اوون/ uon( اون- ده)، هئوhəvv (ائو=خانه)کؤز/küz (گوز=چشم)،قول/ qul(باغول=بازو)،یورقان/yurqan= لحاف.
13- حرف(نیny) ترکی قدیم که درترکی اوغوز وبسیاری لهجه‌های دیگربه(ی)تبدیل شده درترکی خلج مانند ترکی قدیم آرگو به(ن)تبدیل شده است.مانند:کون/قونğon=گوسفندکه درترکی قدیم،کونی/قونی ودرترکی امروزی کویون ودرلهجه آذری قویون گفته می‌شود.
پرفسور‌دور‌فر، بامشاهده‌ی پاره‌ای ویژگی‌های مشترک ترکی خلجی وترکی قدیم آرگوبه این نتیجه رسیده است که خلج‌های مرکز ایران اولاد همان آرگوها هستندکه درزمان محمود کاشغری یعنی 900 سال قبل درآسیای‌میانه بین اسفیجاب(تالاس وبالاساقون)زندگی می‌کردند وازترک شدن سغدی‌ها بوجودآمده اند (برگرفته شده از وبلاک bonchenar) bonchenary2000@yahoo.com منابع:
