خانه‌های اعیانی سیراف

بندر سیراف یا (طاهری) از توابع بخش مرکزی شهرستان کنگان در شهرستان کنگان استان بوشهر در جنوب ایران واقع است. این بندر مرکز دهستان طاهری می‌باشد.
سیراف تاریخی باستانی دارد. در دورۀ پارت ها، در این بندر سکونت و تجارت وجود داشته است. در دورۀ ساسانی، شهر آن چنان وسعتی داشته که امروز، پس از نزدیک به دو هزاره، آثار یک شهر کامل را می‌توان دید.
سیراف دورۀ پارت و ساسانی از میان می‌رود؛ هم به دلیل زلزله‌های وسیع و هم به خاطر جابجایی مراکز قدرت در منطقه. پس از رواج اسلام در شمال خلیج فارس، سیراف دوباره وارد معادلات منطقه ای می‌شود و بازهم شکوفا می‌شود.
اوج این شکوفایی، سده‌های سوم تا ششم هجری است. در میانۀ این دوران شکوفا، زلزله ای سنگین باعث ویرانی بندر می‌شود و زندگی در سیراف را اساساً تحت تأثیر قرار می‌دهد.
زلزلۀ سال ۵۰۱ هجری، که به روایت برخی مورخان، ۱۵ روز پس لرزه‌های سنگین داشته، آخرین ضربه را به سیراف می‌زند. طبعاً این زلزله فقط حکم آخرین ضربه را داشت، چراکه قبل از آن، رقابت سنگینی بین سیراف و کیش در جریان بوده ...مشاهده کامل متن برای آن که مسیر شناورهای دریایی را به نفع خود تغییر دهند.
در اواخر سدۀ پنجم هجری، هرچه سیراف به افول می‌گرایید، کیش به ترقی و پیشرفت خود می‌افزود. از اول قرن ششم هجری، سیراف برای حدود نهصد سال خاموش شد.
اما بهرۀ معماری از سیراف، بهره ای یگانه است. شاید به جرأت بتوان گفت سایت «خانه‌های اعیانی» سیراف، تنها سند باستان شناسی از یک محله یا کوچه در تاریخ ایران است.
این کوچه که قطعاً بخشی از یک منطقه از شهر سیراف قدیم است، طی کاوش‌های باستان شناسی دکتر دیوید وایتهاوس Dr. Whitehouse در سال‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۳ کشف شده است.
از بقایایی که از دل خاک بیرون کشیده شده، سامان بندی یک کوچه کاملاً مشخص و تعریف شده است. این کوچه که کوچه‌های باریک‌تری را در خود دارد، می‌تواند تعریف دقیقی از خانه‌های تاریخی سیراف باشد.
لازم است یادآورشوم این کوچه مربوط به دورۀ دوم شکوفایی سیراف، یعنی سده‌های سوم تا ششم هجری است. هنوز معلوم نیست در زیر این خانه‌ها و کوچه‌ها آیا لایه هایی از سکونت‌های ساسانی و پارتی هست یا نه، که به احتمال بسیار زیاد چنین است؛ همانگونه که در زیر سایت معروف به مسجد جامع سیراف، شالودۀ بنایی ساسانی، با محوربندی متفاوت از مسجد جامع (با زاویه ای حدود ۴۵ درجه نسبت به محوربندی مسجد) از خاک بیرون آورده شده است.
ضمناً می‌توان به صورت غیر رسمی به نتایج کاوش اردیبهشت ماه امسال (مه ۲۰۰۹) اشاره کرد که در یک گمانۀ کوچک، سه لایۀ پارتی، ساسانی و اسلامی ابنیه روی هم کشف شدند.
نکتۀ شاخص در این خانه ها، که قدمتی هزارساله دارند، حیاط مرکزی ساده و بدون پیچیدگی است. ورود به حیاط مرکزی، اگر خانه در مسیر و لبۀ مستقیم معبر باشد، مستقیم و بی هیچ چرخشی است.
به عبارت دیگر، تعریف خانه‌های کنار کویر را در این خانه‌ها نداریم. اندرونی و بیرونی نداریم. شاید این امر، ناشی از شرایط اقلیمی باشد یا شاید متأثر از فرهنگ حاکم بر بندر.
چیدمان اتاق‌ها هم به شکلی که الآن قابل رؤیت است، چندان با تعریف اتاق‌های زمستانه و تابستانه نمی‌خواند. البته نقشۀ این خانه‌ها هنوز کاملاً خوانده و بررسی نشده اند.
نقشۀ خانه‌های اعیانی
نکتۀ دیگری که اینجا شایستۀ تذکر است، نقش «منظر» در سازمان فضایی خانه‌های سیراف است. منظر، اتاقی است مشرف به دریا و منظر دریا. در خانه‌های نه چندان قدیمی سیراف امروز همۀ خانه ها، بدون استثنا منظر دارند.
به روایتی، منظر دیکتۀ اصلی شرایط اقلیمی و گرمای منطقه است. تمام خانه‌ها برای اینکه تنفس و تهویه داشته باشند، اتاق و فضایی دلباز و گشاده به سمت دریا دارند تا بتوانند گرمای طاقت فرسای تابستان را کمی راحت‌تر تحمل کنند.
در نقشۀ کوچه و خانه‌های سیراف تاریخی نشانه ای از منظر نیست. ترکیب بندی مشخص و جمع و جوری است بدون نگاه خاص به دریا. این، می‌تواند ناشی از نکتۀ مهم دیگری باشد: در سیراف تاریخی، تراکم خانه‌ها و کوچه‌ها بالا بوده، برخلاف سیراف چند ده سال پیش که معدود خانه‌های موجود در طول خط ساحل و رو به دریا چیده شده بودند.
این نیز از نکاتی است که می‌تواند موضوع بحث معماری و شهرسازی سیراف قرار گیرد.

منبع:
http://www.memarnet.com/node/114
http://www1.jamejamonline.ir
http://fa.wikipedia.org
http://www.om-architects.com/node/202