کاروانسرا رباط شرف

کاروانسرای رباط شرف در حاشیه جاده قدیم نیشابور - سرخس ( جاده ابریشم ) و شش کیلومتری جاده سرخس - مشهد بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد، این بنا به شیوه رازی ساخته شده و نام معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی ذکر شده است.
این کاروانسرا از ارزشمند‌ترین بناهای دوره سلجوقی ( اولین حکومت پس از اسلام توسط ترکمن‌ها ) در قلمرو و معماری اسلام می‌باشد.
وجود چندین کتیبه در بنا نشان می‌دهد بنیان این بنا مربوط اوایل سده ششم هجری و سال 508 هجری قمری است.
به گفته آندره گدار این بنا که در سال ۵۰۸ هـ . ق ساخته شده، در سال ۵۴۸ هـ . ق مورد حمله غزها قرار گرفته و آسیب دیده است. در نتیجه، یک سال بعد، در سال ۵۴۹ آن را بازسازی کرده اند.
طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی «شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدرات سلطان سنجر را برعهده داشت. باتوجه به کتیبه موجود بنای رباط در سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده‌است و بی‌شک یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
کتیبه‌های بنا عمدتاً باقی‌مانده از دوران سلجوقی است,تنها کتیبه تاریخ دار بنا، کتیبه ...مشاهده کامل متن ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را دربرگرفته است و چون کتیبه‌های دیگر را به خط کوفی نوشته اند، می‌توان نتیجه گرفت که این کتیبه از کتیبه‌های دیگر جدیدتر است؛ چنانکه تاریخ آن سال ۵۴۹ هـ .
ق است.
شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه‌است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می‌کند.
رباط شرف بنایی است با ۱۰۹ متر طول، ۶۳ متر عرض و ۴ هزار و ۶۴۴ مترمربع زیربنا که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد
در سردر ورودی بنا نوشته اند: رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است و در متون تاریخی، منزل رباط شرف را آبگیره و آبگینه نامیده اند.
۲ طاق مرکب دو طرف آن بوده و یک ایوان ورودی دارد و میان این در و حیاط یک دالان است.
این بنا دو صحن دارد و هر صحن چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان دارد می‌و آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.
در این رباط چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده اند.
حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل آن دو تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است. در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایوان هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل ۲ اتاق و عمود بر رواق داخلی است.
دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده که در دو طرف آن ۲ راه وجود دارد و هر یک به دری می‌پیونددو یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل.
بناهای دو سوی حیاط دوم نیز چون تأسیسات حیاط اول است؛ فقط در جلو اتاق ها، رواقی است که حیاط دوم را دور می‌زند.
در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم، اتاقی است که گویا جایگاه نگهبان بوده است؛ میان این اتاق و اتاق‌های بالای دالان نیز پلکانی ساخته اند.
در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می‌توان دید. قسمت اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه ای چهارگوش با ۳ در ساخته اند.
روبه روی ایوان، شاه نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا، به اتاق‌ها و حیاط‌های خصوصی راه دارد.
در دو طرف شاه نشین، ۲ حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه‌های دو گوشه انتهایی رباط، ۲ حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز ۲ تالار ستوندار بنا کرده اند.
از ویژگی‌های بنای رباط شرف ۲ مسجد آن است که یکی در طرف چپ دالان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای ۲ ورودی به دالان است؛ مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و ۲ محراب دارد.
همچنین بنا دارای ۶ برج است که ۴ برج آن در حیاط دوم، به صورت هشت گوش ساخته شده و ۲ برج دیگر در حیاط اول است.
محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و نشان می‌دهد که بنا با توجه به قبله ساخته شده است. در واقع سردر ورودی به حیاط دوم- ایوان و شاه نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است
در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب‌ها و در اطراف دهلیزهائی برای اسکان مسافران وجود دارد.
نقشه ساختمانی رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد. وجود کتیبه‌های گچی و طرح‌های آجرچینی در بقیه کاروانسراها رسوم نبود ولی در کاروانسرای رباط شرف، تقریباً تمام آجرچینی‌‌هایی که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق‌های آن ایجاد شده طرح‌دار می‌باشند.
گچبری‌های رباط شرف از جالب‌ترین نمونه‌های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه‌های حاشیه محراب‌های دو نمازخانه کاروانسرا، با بهترین کتیبه‌های محراب‌های مساجد ایران، از لحاظ زیبایی و طرح برابری می‌کنند.
در سال ۱۳۵۶ با خاکبرداری از اتاق‌های رباط شرف، مجموعه ای از ظروف فلزی، فرمان‌های عهد صفوی، سفالینه‌های سلجوقی، سکه هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر به فرد متعلق به سده‌های ۴ و ۵ هـ .
ق به دست آمد.

منبع:
http://www.yjc.ir/
http://tnews.ir/news
http://iran-bastan.blogfa.com/
http://redlantern1.blogfa.com/
http://vista.ir/
http://boro.niazerooz.com/x
http://fa.wikipedia.org/