آب انبار شیخ علیخان صفوی دومین آب انبارمسقف کشور نمونه ای کم نظیر از آب انبارهای
ایران است که در شهر
اسدآباد در محله ای به نام آب انبار واقع شده است.
به گفتۀ معمرین این محل در گذشته به محلۀ در کاروانسرا معروف بوده که این نام گذاری به خاطر کاروانسرای قدیمی بوده که بعدها تخریب شده است.
محل کاروانسرا حدوداً در 50 تا 100 متری سایت آب انبار بوده است. در این مرکز محله مسجد جامع شهر، حمام و بازار نیز قرار دارد که از آن میان تنها حمام فرم و فضای تاریخی خود را حفظ کرده است.
در گذشته در این مرکز محله تعداد زیادی کلیمی نیز وجود داشته که تا دوره‌های متآخر نیز در این محل و مرکز شهر
اسدآباد سکونت داشته اند.
طبق روایت استاد رضا ابوالقاسمی تاریخدان اسدآبادی این بنا توسط شیخ علی خان زنگنه والی خیر و نیکوکار این منطقه احداث و وقف شده تا عموم مردم از آن بهره مند شوند و کاروانسرای فرسفج و کاروانسرای بیستون از دیگر بناهایی است که به سفارش این خیر در شهرهای دیگر استان
همدان ساخته شده است.
در گذشته کتیبه ای با سنگ مرمر بر روی دیوار سمت چپ راهروی آب انبار نصب بوده است که تاریخ تعمیر بنا را به وسیلۀ « قرامی‌غلام
...مشاهده کامل متن » در سال 1173ه.ق نشان می‌داده است.
که متن آن به صورت نظم و بنا به گفتۀ معمرین به صورت زیر بوده است:
ز اول بنــا کرده این مقــــام ملقـــب بــــه حاجی علیخان نـام
به جنت زدانش کند سـر افراز به حـــــق محمــــد رســول‌انـام
خرابی به خیرات رو کرده بـود که هستند شـاهد بر این خـاص عـام
به تعمیر خاصش قرامی غلام کمـر بست و از لطـف حق شد تمـام
به سالی که تجدید شد این بنا ز‌هجرت صد و الف و سبعین سه عام
از نظر معماری آب انبار از چندین قسمت مختلف و مرتبط با یکدیگر از قبیل؛ جلوخان و سردر ورودی، مخزن، پاشویه تشکیل شده است.
آب انبار دارای مخزنی با پلان مستطیل شکل است. دو ردیف فیلپا با آجر در وسط بنا ساخته شده و سپس بر روی آن‌ها و دیوارهای طرفین طاق‌هایی که سقف مخزن را تشکیل می‌دهد، زده شده است.
طاق آب‌انبار هم سطح کف بازار است و از طریق 24 پله چهار متری از کف بازار تا پای شیر که محوطه‌ای چهار ضلعی با طاق ضربی است جهت برداشتن آب ایجاد شده است.
درازی پله‌ها از پایین به طرف بالا تغییر می‌کند. پله‌ها را با طاق جناغی که به وسیله آجر زده شده است پوشانیده‌اند.
ورودی بنا اتاقک کوچکی است که بنا به نیاز وجود یک در و ورودی برای بنا در سالهای اخیر ساخته شده است. براساس گفتۀ معمرین قبلاً بنا فاقد یک فضای سردر و ورودی بوده و تنها به وسیلۀ چند پله راه به پاشیر بنا وجود داشته است.
ابعاد این فضای ساخته شده با آجر و سقف تیرآهن و طاق ضربی، در حدود 2 در 3.5 متر می‌باشد.
بخش اصیل بنا شامل مخزن بزرگی به ابعاد 20 در 12 متر است در رابطه با فضای مخزن آب انبار شاید بتوان گفت که به لحاظ بزرگی فضا و گنجایش در بین آب انبارهای تاریخی ایران شاخص می‌باشد، چراکه مخزن اکثر آب انبارها فضایی استوانه‌ای شکل است که گنبدی بر روی پلان دایره دیواره‌ها این فضا را مسقف می‌کرده اما در مورد آب انبار شیخ علیخان این فضا، مستطیل شکل ساخته شده و متشکل از 5 طاق چشمه در هر کدام از طرفین مخزن که هر کدام مساحتی معادل با 10 مترمربع دارند و 5 طاق کژاوه‌ای شکل در وسط که جمعاً مخزن بزرگی را به وجود آورده به گنجایشی که 500 متر مکعب آب را در خود جای می‌دهد.
مصالح مورد استفاده بنا از لاشه سنگ و آجر است که تا ارتفاع زیر طاق در فضای پاشیر و تا ارتفاع 1.5 متر در فضای مخزن، سنگ چین می‌باشد و در باقی جداره‌ها از آجر با ابعاد 18 در 18 در 5 سانتیمتر استفاده شده است و با ملات آهکی بندها را پر کرده‌اند.
اندود مخزن نیز تا ارتفاع 2.7 متر ساروج است. آب مورد نیاز مخزن از محل یک رشته انشعاب قنات و آب جاری که به نام(آب ده شهرآب) معروف بوده تأمین می‌شده است.
تعداد 16 پله جدید با ارتفاع 20 سانتیمتر که با بلوک‌های سیمانی ساخته شده، به راه پله و طاق آهنگ اصیل بنا راه پیدا کرده و مشخص کنندۀ بخش تازه ساز و تعمیری بنا در سالهای اخیر است.
بنای آب انبار شیخ علیخان در تاریخ 21 / 02 / 1376 به شماره 1873 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منبع:
http://hamedan.ichto.ir/Default.aspx?tabid=412&language=fa-IR
http://www.irna.ir/fa/News/81440736/
http://miras.naserin.com/content/article/show/2173
http://khabarpu.com/h.php?t=180-xFA-xNEWS-x81440736-x_t_-cboaubajomxho-orxohauo-hjpxdxopjatvmomiwoijo-ijim-ijxowtiau_axjua
