قلعه رودخان

گیلان در دوران قدیم به دو منطقه‌ی بی یه پس (Beeye Pas) و بی یه پیش تقسیم می‌شد. فومن تا سال 951 خورشیدی مرکز گیلان بی یه پس یا گیلان غربی به شمار می‌رفت.
انتخاب فومن به عنوان مرکز حکومت، حکمرانان را بر آن داشت تا قلعه‌ی مستحکمی جهت دفاع از حوزه‌ی استحفاظی خود بسازند، تا هم محل استقرار حکومتیان باشد و هم کاربرد نظامی داشته باشد.
قلعه رودخان نمونه‌ی برجسته‌ی یک قلعه‌ی کوهستانی است. قلعه‌های کوهستانی معمولاً در بالاترین نقطه‌ی کوه ساخته می‌شدند. از نمونه‌های بارز این گونه قلعه‌ها می‌توان از قلعه بابک در کلیبر آذربایجان شرقی، قلعه‌ی حسن صباح در الموت قزوین، قلعه‌ی یزدگرد در ریجاب کرمانشاه و قلعه رودخان در فومن گیلان نام برد.
این قلعه دارای دو برج عظیم در دو طرف در ورودی و تعداد زیادی برج‌های کوچکتر ...مشاهده کامل متن با فواصل نامنظم، دور تا دور قلعه است. اطراف دیوارها، همانند تمام قلاع کوهستانی شیب تندی دارد که هجوم به قلعه را سخت یا ناممکن می‌ساخته است.
با توجه به اینکه اکثریت قلعه‌های کوهستانی در گذر ایام یا توسط طبیعت یا به دست آنهایی که قلعه را فتح کرده اند تخریب شده است، اگر می‌خواهید یک قلعه‌ی نسبتاً استوار را که سعی در مرمت آن صورت پذیرفته ببینید، توصیه می‌کنم از سفر به قلعه رودخان غافل نشوید.
پیش از آن که ادامه‌ی مطلب را بخوانید دانستن یک نکته خالی از لطف نیست. امروزه برای بردن هر عدد آجر جهت بازسازی و مرمت قلعه چندین هزار تومان هزینه شده است و تاکنون هزاران آجر برای مرمت مورد استفاده قرار گرفته است.
وقتی که پای در راه می‌نهید تا از مسیر آماده شده‌ی امروزی خود را به قلعه برسانید، نفس هایتان به شماره می‌افتد. تصور حمل میلیون‌ها آجر و صدها تن لاشه سنگ و ملات برای ساخت قلعه با امکانات اندک گذشته، به شدت حس احترام انسان را نسبت به همت پیشینیان این سرزمین بر می‌انگیزد.
قدمت و اسامی گوناگون قلعه رودخان
قدمت قلعه رودخان به درستی مشخص نیست. برخی ساخت قلعه را به دوره‌ی سامانیان نسبت می‌دهند. این قلعه در دوره‌ی سلجوقیان مورد بازسازی قرار گرفت و تا دوره‌ی زندیه از آن استفاده می‌شده است.
قلعه رودخان به قلعه‌ی حسامی، قلعه‌ی سکسار، قلعه‌ی صلصال و قلعه‌ی هزار پله نیز معروف است. کتیبه ای بر سر در قلعه وجود داشته که ظاهراً تاریخ ساخت قلعه بر آن حک شده بوده که این کتیبه به مرور ایام تخریب شده و بخشی از آن فعلاً در موزه‌ی شهر رشت نگهداری می‌شود.
طبق این سند، قلعه در سال 891 الی 893خورشیدی به امر سلطان حسام الدین دباج اسحقی بازسازی شده است. بازسازی قلعه باعث شده که آنرا قلعه‌ی حسامی بنامند. از طرف دیگر این قلعه به دلیل وجود 935 پله در امتداد دیوارهای قلعه، به قلعه‌ی هزار پله نیز مشهور است.
صلصال در لغت به معنی گل خشک شده و آماده برای کوزه گری است. هرچند در منابع یکی از نام‌های قلعه رودخان را صلصال ذکر کرده اند، اما ظاهراً قلعه‌ی صلصال، قلعه‌ی متفاوتی است که در 15 کیلومتری هشتپر واقع شده و یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری گیلان به حساب می‌آید.
منبعی برای دلایل نام گذاری قلعه به سکسار یا سگسار پیدا نکردم. بی تردید برخلاف برخی نوشته‌ها این قلعه هیچ ارتباطی با قوم سکاها که در هزاره‌های قبل از میلاد می‌زیسته اند ندارد.
و اما وجه تسمیه‌ی رودخان، شاید خلاصه شده‌ی کلمه‌ی رودخانه باشد و شاید از نام روستای نزدیک به آن گرفته شده باشد.
ساختار و مشخصات فنی قلعه رودخان
مساحت قلعه حدود 22300 متر مربع و محیط آن 1260متر است که توسط 42 برج و بارو محاصره شده است. طول قلعه حدود 500 متر و عرض آن در نقاط مختلف متفاوت است.
در ساخت این قلعه از میلیون‌ها قطعه آجر استفاده شده است. این آجرها در روستاهای حاشیه‌ی جنگل پخته شده و به قلعه آورده شده است. جنس مصالح به کار رفته در ساختمان قلعه از آجر، سنگ لاشه، ساروج و گچ می‌باشد.قلعه رودخان چون بر روی دو قله بنا شده است، به سه بخش میانی، شرقی و غربی تقسیم می‌شود.
قسمت شرقی بر فراز تپه‌ی 670 متری بنا شده و توسط یک دروازه از سایر قسمت‌ها جدا می‌شود. قسمت میانی که دروازه‌ی اصلی در آنجا قرار دارد، در پایین‌ترین سطح قلعه قرار دارد.
قسمت غربی روی شیب تند کوه بنا شده و شامل قسمت‌های دروازه‌ی ورودی، آب انبار، سردخانه، آبریزگاه، شاه نشین و تعدادی واحدهای مسکونی و قراول خانه می‌باشد.
دروازه‌ی قلعه در ضلع شمالی واقع شده است.
شیب تند تپه و دو برج عظیم که در دو طرف دروازه واقع شده است، دست یابی دشمنان به قلعه را دشوار می‌کرده است. در دو طرف دروازه‌ی ورودی، دو سکو از جنس لاشه سنگ به ارتفاع یک و نیم متر وجود دارد که محل استقرار محافظین بوده است.
در ورودی با قوس جناغی به عرض دو و شش دهم و ارتفاع سه و نیم متر ساخته شده است. پس از دروازه، به یک راهرو می‌رسیم که در دو طرف آن سکو واقع شده و نقش بارانداز را داشته اند.
پس از ورود به محوطه‌ی قلعه، چند پله‌ی سنگی وجود دارد که به سمت پشت بام بالای دروازه می‌روند. راه ورود به داخل برج‌های طرفی دروازه نیز از همین قسمت است.
برج‌های بزرگ دو طرف دروازه در پایین توپر هستند و در بالا، تو خالی بوده و اتاق‌های هشت ضلعی دارند. هرچند از بیرون استوانه ای شکل هستند. در اتاق‌های هشت ضلعی داخل برج ها، در هر وجه، یک طاق نما به ضخامت یک و نیم متر مشاهده می‌شود.
این طاقنماها به روزنه یا پنجره هایی برای نور و حفاظت از قلعه منتهی می‌شوند. سقف برج‌ها با آجر به صورت دورچین و بدون تیر ساخته شده و بر روی آن گچکاری شده است.
قلعه رودخان دارای 42 برج نگهبانی است. این برج‌ها از نظر قطر و شکل کمی با هم متفاوتند اما نقشه‌ی داخلی اکثر آنها یکی است. این برج‌ها همگی مسقف بوده و طاق آنها با آجر دورچین شده است.
تعدادی از برج‌ها دوطبقه هستند که سقف برخی از آنها چوبی بوده اند. اگر به داخل برج‌ها بروید درخواهید یافت که اجاق و دودکش دارند تا نگهبانانی که به انجام وظیفه مشغولند در سرمای زمستان گرم شوند.
در ضمن برج مسقف، نگهبانان را از گزند باد و باران و برف در امان نگه می‌داشته است.
مهمترین سازه‌ی بخش غربی، شاه نشین است که در فاصله 200 متری از دروازه‌ی ورودی و بر بلندترین نقطه‌ی قلعه ( ارتفاع 778 متری از سطح دریا ) واقع شده و محل استقرار حکمران بوده است.
این بنا از لحاظ شکل و ابعاد با سایر سازه‌های قلعه متفاوت است. از دو بخش تحتانی و فوقانی و یک تراس تشکیل شده است. این تراس محل خوبی برای نشستن و تماشای قلعه است.
قسمت‌های اعظم بنا تخریب شده است. طبقه‌ی هم کف دو اتاق و یک ایوان داشته است. ایوان مرکزی با راه پله ای به طبقه‌ی فوقانی می‌رود. اتاق فوقانی از داخل هشت ضلعی و از خارج نیم استوانه بوده است.
بخش شرقی قسمت نظامی قلعه به شمار می‌رود. این بخش شامل دروازه‌ی ورودی، زندان، محل اسکان افسران ارشد و تعدادی واحدهای مسکونی می‌باشد. هر قلعه ای یک در خروج اضطراری دارد که این در، در ضلع جنوب شرقی قلعه واقع شده است.
در انتهای شمال شرقی قلعه یک ساختمان دو طبقه‌ی زیبا وجود دارد که محلی بسیار دل انگیز است.
آب انبار
در پایین‌ترین سطح قلعه ( ارتفاع 687 متر از سطح دریا ) آب انبار واقع شده است. آبی که از چشمه‌ها خارج می‌شده، توسط تنبوشه‌های سفالی ( که در تابلوی میراث فرهنگی به غلط تنپوشه نوشته شده ) به سمت آب انبار هدایت می‌شده است و جهت مصارف ساکنین قلعه مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
طرح آب انبار به صورت سازه‌ی نیم دایره ای ( در خارج ) است که پایین آن سنگی و بالا آجری است. به وسیله‌ی دو راه پله‌ی سنگی می‌توان از سمت‌های شرق و شمال غرب به آب انبار رسید.
این که این فضای کوچک دو ورودی دارد، شاید به این دلیل باشد که از یکی از آنها وارد و از دیگری خارج می‌شده اند. همچنین دو ورودی به تهویه و خنک کردن آب انبار کمک می‌کرده است.
فضای آب انبار از داخل هشت ضلعی است که هر ضلع آن دو متر طول دارد. ارتفاع کف آب انبار تا سقف چهار و نیم متر بوده و عمق حوض هشت ضلعی آن حدود سه متر بوده است که اکنون برای رعایت نکات ایمنی از عمق آن کاسته اند.
کف حوض آجرهای لعابدار فیروزه ای داشته که اکنون مشاهده نمی‌شود. ارتفاع این مجموعه از بیرون قلعه 14 متر است که هشت متر اول سنگ چینی و بالای آن آجرچینی شده است.
آب انبار تا دروازه‌ی ورودی 140 متر فاصله دارد. یکی از نکات جالب اینکه در ارتفاع دو و نیم متری از سطح آب انبار چهار سوراخ به ابعاد ده در ده سانتی متر مشاهده می‌کنید که چوب هایی در آن قرار می‌دادند و مواد غذایی را از آن آویزان می‌کردند تا خنک بمانند.
در ضلع جنوبی قلعه کوهی وجود دارد که در دل آن غاری هست که به گفته‌ی محلی‌ها زمانی محل نگهبانی سربازها بوده و اگر حمله ای صورت می‌گرفته، از آنجا به قلعه علامت می‌داده اند.
این غار دهانه ای به عرض سه و ارتفاع چهار متر دارد و عمق آن 15 متر است.
قلعه رودخان در تاریخ 30/5/1354 به شماره‌ی 1546 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
نحوه دسترسی:
قلعه رودخان در 25 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن واقع شده است. از شهر رشت تا فومن 35 کیلومتر فاصله است. در شهر فومن تابلوی راهنما برای هدایت به سمت قلعه رودخان وجود دارد.
جاده‌ی فومن – قلعه رودخان جاده‌ی زیبایی است که تماماً آسفالت شده و کیفیت آسفالت آن نیز قابل قبول است. از مرکز شهر فومن تا پارکینگ قلعه رودخان 22 کیلومتر فاصله است.
شما می‌توانید اتومبیل خود را در پارکینگ پارک نموده و همراه با وسایل اندکی که با خود برمی دارید، پای در راه نهید. من قدم هایم را از پارکینگ تا در قلعه شمردم.
حدود 2500 قدم فاصله است که تقریباً تمام آن سربالایی است که شیب آن کم و زیاد می‌شود. برای تسهیل در رفت و آمد این مسیر حدود 2 کیلومتری را با خرده سنگ و ملات ماسه و سیمان راه درست کرده اند و حدود هزار پله هم دارد.
هنگامی که برای اولین بار هن هن کنان آخرین سربالایی را برای رسیدن به قلعه طی می‌کردم، مردی را دیدم که با یک پا داشت از قلعه باز می‌گشت. بسیاری را هم دیدم که همان اوایل راه، از ادامه‌ی مسیر منصرف شدند.
برای رسیدن به هر هدف کوچک یا بزرگی، توانمندی به تنهایی کافی نیست. انگیزه و غیرت هم می‌خواهد.
لازم به توضیح است که پروژه‌ی ساخت مسیر پلکانی دو و نیم کیلومتری تا قلعه در سال 1378 آغاز گردید و در سال 1387 توسط اداره‌ی کل منابع طبیعی استان گیلان به اتمام رسید.
پروژه ای که ماهیت و انگیزه و اجرای آن از یک طرف و مدت زمان اجرای آن از طرف دیگر! ستودنی است.
امکانات رفاهی:
* اگر اتومبیل دارید، برای ورود به منطقه‌ی جنگلی رودخان ( پارکینگ ) لازم است ورودی پرداخت نمایید.
* برای ورود به قلعه لازم است بلیط تهیه کنید.
* معمولاً بروشور به شما نمی‌دهند، مگر اینکه درخواست نمایید.
* راهنما در قلعه وجود دارد. این راهنماها اطلاعات فنی زیادی ندارند. بعضاً اشتباهاتی نیز در اطلاعاتی که ارائه می‌دهند وجود دارد. با شما برای بازدید از قلعه همراه نمی‌شوند، مگر اینکه از نظر آنها شخص مهمی باشید که از بالا ! توصیه شده است.
* در ابتدای مسیر چندین رستوران محلی و فروشگاه وجود دارد. کیفیت غذا بستگی به سلیقه و توقع شما دارد. در خود قلعه هیچگونه امکانات رفاهی وجود ندارد.
* آب آشامیدنی در قلعه وجود دارد. در فصل گرم تابستان برای طول مسیر به فکر آب آشامیدنی باشید. هرچند تعداد زیادی دکه برای ارائه‌ی آب معدنی و آب میوه و تنقلات وجود دارد.
* سرویس‌های بهداشتی اولیه در داخل قلعه بود. اکنون یک سری سرویس بهداشتی در خارج قلعه درست کرده اند که نظافت آن در روزهای معمولی سال قابل قبول است. توالت فرنگی وجود ندارد.
در محوطه‌ی پارکینگ نیز سرویس بهداشتی وجود دارد.
* آنتن دهی تلفن همراه وجود دارد. در طول مسیر ممکن است نتوانید تماس برقرار کنید. در خود قلعه هم تماس گرفتن بگیر و نگیر دارد.
* اگر قصد اقامت شبانه دارید، احتمال وجود جانوران وحشی را مد نظر داشته باشید. بقایای خون، خوراکی‌های پخته شده یا سرخ کردنی( که در اطراف چادر خود پخش کرده اید ) حیوانات را بیشتر به سمت شما هدایت خواهد کرد.
* یادتان باشد به میهمانی نمی‌روید. کفش راحت و مناسب بپوشید. برخی از پله ها، بخصوص در هنگام بارندگی لیز هستند و ممکن است به زمین بیفتید.
* اگر در روز آفتابی قصد بازدید از قلعه رودخان را دارید، حضور در کوهستان باعث آفتاب سوختگی خواهد شد. از کلاه یا کرم ضد آفتاب استفاده کنید.
* در طول مسیر و همچنین در خود قلعه سطل زباله وجود دارد. با این وجود مشاهده می‌شود که بسیاری از هموطنان، زباله‌های خود را در طبیعت رها می‌کنند. به حقوق دیگران و شخصیت خود احترام بگذارید.
بهترین راه این است که زباله‌های خود را با خود برگردانید و در یک مکان مناسب تخلیه فرمایید.
* اگر افرادی غیر از شما برای بازدید آمده اند، از آلودگی صوتی و عدم رعایت حقوق شهروندی بپرهیزید.
* پوشش گیاهی منطقه عبارت است از درختان: راش، ممرز، توسکا و بلوط. جنگل یکی از زیبایی‌های آفرینش است. از شکستن شاخه‌ی درختان برای روشن کردن آتش شدیداً بپرهیزید.
اگر حوصله کنید می‌توانید تکه‌های کوچک چوب در جنگل پیدا کنید. هرچند زغال یا کپسول‌های کوچک وزن زیادی ندارند و حرارت متمرکز و بهتری را تأمین می‌کنند.
* اگر شارژ باطری دوربین یا تلفن همراهتان تمام شد، می‌توانید از مسئولین قلعه بخواهید تا به شما کمک کنند.
* اتفاق هیچگاه خبر نمی‌کند. همراه داشتن داروهای ضروری و کمک‌های اولیه ممکن است به دردتان بخورد.
* در حوالی قلعه رودخان مکان‌های مختلفی برای اجاره و اقامت شبانه وجود دارد. نگران بی جا ماندن نباشید. کیفیت و قیمت این مکان‌ها بسیار متفاوت است. چانه زدن هم در تخفیف گرفتن بی تاثیر نیست.
* اگر می‌خواهید شب را در چادر بگذرانید، قبلاً وضع هوا و بارندگی را بررسی کنید.
امنیت منطقه:
تاکنون مورد امنیتی خاصی گزارش نشده است. در پارکینگ، نیروی انتظامی مستقر است و در خود قلعه نیز یگان امنیتی حضور دارد. هر چند وظیفه‌ی یگان امنیتی بیشتر محافظت از قلعه می‌باشد.
اهالی استان گیلان عموماً مردمی خونگرم و میهمان نواز هستند.
بهترین زمان بازدید:
شما در تمام فصول سال می‌توانید از قلعه رودخان بازدید کنید. در فصول سرد سال بسیاری از دکه‌ها جمع می‌شوند. ممکن است زمین لیز باشد و از سبزی درخت‌ها کم می‌شود.
در شمال ایران به ندرت درخت‌ها در فصل پاییز زرد یا نارنجی می‌شوند بلکه برگ درختان به تدریج سیاه یا قهوه ای شده و به زمین می‌ریزند. بنابراین افق دید شما به علت کاهش برگ درخت‌ها بیشتر می‌شود.
هرچند جذابیت بهار و تابستان را ندارد. در نیمه‌ی اول سال ساعات بازدید از قلعه از 8 صبح تا شش و حتی هفت بعد از ظهر است. زمستان‌ها قلعه فقط تا ساعت چهار بعد از ظهر باز است.
* توضیحات اضافه:
شهر فومن یکی از شهرهای زیبای ایران است. خصوصاً اینکه در سال 1352 به همت شهردار وقت فومن تعدادی مجسمه در کنار پارک فومن و میادین آن نصب شده است.
اگر قصد قلعه رودخان را دارید، لختی هم در فومن توقف کنید. ضمناً کلوچه‌های فومنی را اگر داغ داغ بخورید، خیلی می‌چسبد. یادتان باشد که فومن، سر راه دو جاذبه‌ی مهم گردشگری استان گیلان است: قلعه رودخان و ماسوله.
اگر به قصد دیدار هر کدام رفته اید، حیف است که از دیگری هم بازدید نکنید.

منبع:
http://www.iran-iraniha.com/
مستند قلعه رودخان: فریدون قدیمی، علاء الدین محمدی میخوش
بروشور و تابلوهای سازمان میراث فرهنگی