در دامنه کوه مند در فاصله 30 کیلومتری خورموج در جنوب روستای حیدری و غرب روستای وراوی و زایر عباسی و در ارتفاعات سنگی مشرف به بستر قدیمی رودخانه سیلابی، آثار حجاری‌هایی در دل صخره‌ای بلند وجود دارد که راه باریکی از سطح بستر رودخانه به سمت اولین مدخل آن در ارتفاع 60 متری کشیده شده است و با نام‌های معبد کلات ، نیایشگاه مند، آتشکده مند و آتشکده خورموج خوانده می‌شود.
یک شاه نشین با یک سکوی میانی و یک سکوی افقی که در سمت راست شاه نشین قرار گرفته و یک اطاق قوسی با انحنای منظم که با سنگ و گچ و گل ساخته شده جالب توجه‌است.
با توجه به وجود آثار آب انبار و بقایای درختانی از فاصله دویست متری پای کوه احتمال می‌رود در جلوی آتشکده میدانی وجود داشته و برای جلوگیری از نفوذ سیلاب‌های شدید در اطراف تپه، بندهای زیادی از سنگ و گچ ساخته بوده‌اند.
بیش از نیم قرن پیش در جانب شمالی آتشکده و پشت کوه نیز آثار حفره‌ها و شاه نشین و درختانی وجود داشته‌است و از آنجا راهی به آتشکده منتهی می‌شده‌است که به مرور زمان بر اثر ریزش کوه آن آثار ازبین رفته‌اند.
آتشکده از سه طبقه میانی یا اصلی، تحتانی و فوقانی تشکیل شده‌است که با هم ارتباط داشته و در عین ارتباط، نوع ساختمان هر یک با دیگری متفاوت بوده که گویا از هر یک از طبقات برای منظور خاصی استفاده می‌شده‌است.
نمای خارجی فعلی معبد کلات عبارت است از یک سوی اصلی با سقفی قوسی شکل و دو مدخل دیگر و ده حفره به شکل روزنه‌هایی در طرفین سکوی اصلی که به منزله نورگیرها یا پنجره رواق‌های اصلی معبد عمل می‌کنند.
به نظر می‌رسد قسمت میانی، مکان جلوس کاهنان یا مقربان و انجام مراسم مخصوص مذهبی بوده است. قربانی یا گنهکار و یا کسی که باید عمل مراسم مذهبی در مورد او انجام می‌شد، روی سکویی میانی قرار می‌گرفت.
در بستر خشک رودخانه آثار بندها و آبگردان‌هایی در اراضی پای کوه وجود دارد که حاکی از وجود میدانی بزرگ در جلوی معبد بوده است. سطح این میدان را با خاک و سنگ به طور مصنوعی بالا آورده‌اند.
میدان جلوی بنا ظاهراً محل تجمع گروه کثیری از مردم بوده که اکنون از بین رفته است. نکته قابل توجه در معبد کلات وجود چاه‌های متعدد در اتاق‌های پایینی است که به نظر می‌رسد جهت دفن اموات یا نگهداری استخوان آنها حفر شده است.
گویا نقشه اصلی مغایر کلات متأثر از مقابر فنیقی است و با توجه به طرز قرار گرفتن دخمه‌ها بر روی یکدیگر و کم شدن تدریجی ابعاد آنها در طبقات بالاتر، همان نقشه زیگورات‌ها و میل‌های خاص مضرس است که اصلی ایلامی و بابلی دارد اما نقشه صلیبی دهلیزها نقشه هندی و ایرانی است.
مقابر کلات دارای صفحه‌ای مستقل و در عین حال متأثر از تمدن‌های مختلف ایرانی و هندی و آشوری، فنیقی و ایلامی است.
پس از وقوع زمین لرزه دشتی گزارش‌هایی مبنی بر برخاستن گرد و خاک از ارتفاعات مُند منتشر شد که نشان از ریزش شدید برخی کوه‌های منطقه داشت.
یکی از نگرانی‌ها در این باره، تخریب «نیایشگاه ۲۰۰۰ ساله مُند» توسط زلزله بود که البته به گفته افراد محلی، خوشبختانه لطمه چندانی به این اثر تاریخی وارد نشده است.
منابع :
http://dashti4.ir/Thread
http://fa.wikipedia.org/wiki/
http://www.fardanews.com/fa/news/256057
http://parsology.blogfa.com/page/168.aspx
