اِستَخر نام شهری باستانی است واقع در استان
فارس ایران. املای تاریخی آن اصطخر است.استخر بزرگ‌ترین شهر در دردوران خود بوده و به گفته تاریخ نویسان چهاردروازه داشته که درحال حاضر یک از آنها در سر پیچ دوراهی
مرودشت ارسنجان و دیگری در جنوب شهر
مرودشت قرار داشته است.
در هفت کیلومتری ویرانه‌های
تخت جمشید، ویرانه‌های شهر استخر معروف به «تخت طاووس» قرار دارد. آثار بجامانده از این شهر شامل دروازه سنگی، ستون‌ها و دیواره‌های سنگی است که به روزگار هخامنشی تعلق دارد.
در این شهر، بازمانده سازه‌های اسلامی، ساسانی و اشکانی و ظروف و آثار سده‌های آغازین هجری در آن کشف شده است. آب شهر استخر از رود سیوند تامین می‌شده‌است.
این شهر تا پایان پادشاهی ساسانیان از آبادترین و با شکوه‌ترین شهرهای
ایران باستان بود، اما توسط اعراب تسخیر گردید و به دلیل خیزش‌های پیاپی مردم (از سال ۲۳ تا سال ۲۹ هجری) بارها فتح شد و مردم آن قتل عام شدند و پس از آن تنها ویرانه‌ای از آن برجای ماند.
اولین بار استخر در زمان عمربن خطاب توسط عثمان
بن ابی العاص تسخیر
...مشاهده کامل متن شد و اموال و زمین‌های مردم به غنیمت گرفته شد و هم چنین برای آخرین بار در سال ۲۹ هجری عبدالله عامر گماشته عثمان پس از تسخیر شهر گور بسوی استخر شتافت تا خیزش چند باره مردم استخر را سرکوب نماید ولی با مقاومت سخت و گسترده آنان روبرو شد، اما سرانجام مردم را کشتار نمود و شهر را دوباره تسخیر کرد.
میرزا حسن فسایی میگوید: شهر استخر که آن را اصطخر گویند و در نقشه‌های قدیم و جدید فرنگی پرسپولیس می‌نامند در این بلوک است و استخر تالاب بزرگ و آب گیر را گویند .
چون در این شهر کوهی است / کوه سه گنبدان/ که آن را استخر و قلعه استخر گویند و بر سر آن تالاب بزرگی است . این شهر را به نام آن تالاب گفته اند.
فرصت شیرازی در سال 1310 جری قمری چنین نوشته است: استخر را در معنی آن ارباب لغت نوشته اند که تالاب و آب گیر بزرگی است . بدین نام خوانده شده و شهر استخر در حوالی آن است.
همچنین الفوس گابریل وازه استخر را چنین مطرح می‌کند:ما تنها حدس می‌زنیم این محل در زمان داریوش اول و جانشینان او ستاخرا/ استخر/ یعنی قوی نامیده می‌شده است.
پادشاهان زیادی آرزوی تسخیر و فتح این شهر آباد را داشتند. یکی از مهمترین اتشکده‌های ایران در شهر استخر واقع بوده است و مهمترین پرستشگاه ایران معبد اناهیتا یا الاهه اب در این شهر قرار داشته است که پادشاهان ساسانی در این معبد تاج گذاری می‌کردند.
اولین بار استخر در زمان عمربن خطاب توسط عثمان بن ابی العاص تسخیر شد و اموال و زمین‌های مردم غارت شد و هم چنین برای آخرین بار در سال ۲۹ هجری عبدالله عامر، گماشته عثمان، پس از تسخیر شهر گور، بسوی استخر رفت تا مردم استخر را سرکوب نماید ولی با مقاومت سخت و گسترده آنان روبرو شد، اما سرانجام مردم را کشت و شهر را دوباره تسخیر کرد.
کوره استخر...
در زمان سلسله ساسانیان ایالت فارس به پنج کوره تقسیم شده بود که مهمترین انها کوره یا ناحیه/ شهرستان/ استخر بود که شهرهای زرقان و شیراز هم ناحیه‌های استخر بودند.
ویرانه‌های شهر باستانی استخر در 29 درجه و 50 طول و 53 عرض جغرافیایی در فاصله 3 کیلومتری نقش رجب و 7 کیلومتری شمال تخت جمشید در دشت پلوار یا کلوار بین کوه رحمت و کوه نقش رستم قرار گرفته است.
کنار جاده مرودشت ارسنجان چند قطعه سنگ حجاری شده بر روی هم قرار دارد که حالت دروازه را دارد و مردم در قدیم به ان تخت طاووس می‌گفتند. این دروازه شهر استخر بوده و شهر در برابر ان بین دو کوه رحمت و حاجی اباد یا نقش رستم قرار دارد.
در شمال ویرانه‌های شهر استخر اکنون رودخانه سیوند یا پلوار که در ایران باستان مدوس نامیده شده است وجود دارد که به رود کر می‌پیوندد اما در سده چهارم هجری قمری روی ان رودخانه در مجاورت یکی از دروازه‌های شهر استخر پلی به نام پل خراسان وجود داشته است که امروزه اثری از پل و جای ان وجود ندارد.
شهر استخر مانند همه شهرهای دوران باستان باروی محکمی داشته است که در سده‌های اول ورود اسلام به ایران چندین مرتبه توسط اعراب ویران گردیده است.
اثار مسجدی از دوره صدر اسلام در شهر استخر وجود دارد که بر روی اتشگاه و معبد اناهیتا ساخته شده و در ان تعدادی ستون بدون بالشتک و پایه وجود دارد. این ستون‌ها کار استادان حجار هخامنشی است و در همین شهر استخر ساخته شده است و از ساختمان‌های هخامنشی استخر بوده است.
معنای کلمه استخر...میرزا حسن فسایی می‌نویسد....و شهر استخر که ان را اصطخر گویند و در نقشه‌های قدیم و جدید فرنگی پرسپولیس می‌نامند در این بلوک است و استخر تالاب بزرگ و اب گیر را گویند . چون در این شهر کوهی است / کوه سه گنبدان/ که ان را استخر و قلعه استخر گویند و بر سر ان تالاب بزرگی است .
این شهر را به نام ان تالاب گفته اند. فرصت شیرازی در سال 1310 ه. ق چنین می‌انگارد....استخر را در معنی ان ارباب لغت نوشته اند که تالاب و اب گیر بزرگی است . بدین نام خوانده شده و شهر استخر در حوالی ان است. الفوس گابریل وازه استخر را چنین مطرح می‌کند...ما تنها حدس می‌زنیم این محل در زمان داریوش اول و جانشینان او ستاخرا/ استخر/ یعنی قوی نامیده می‌شده است.
معبد و اتشکده اناهیتا .....در شهر استخر معبدی به نام رب النوع اناهیتا وجود داشته که در ان جا اتورا اتاهیت یعنی اتش اناهیتا بر افروخته بوده است. بنا بر نظر برخی از متخصصان اتش پرستی وابسته بدین رب النوع بوده است.
چه از نظر دیاکونوف پرستش الاهه اناهیتا در ایران و در خارج ان و به ویزه در اسیای صغیر از دوره اردشیر دوم هخامنشی رونق خاصی داشته است و در دوره اشکانیان در شهر استخر فارس اتش اناهیتا روشن بوده است.
ویکاندر بر این باور است که پرستش الاهه اناهیتا با اتش رابطه ناگسستنی داشته است و پرستشگاه اناهیتای استخر هم معبد بوده و هم اتشکده. با پیدایش سلسله ساسانی در فارس که استخر فارس مهد این سلسله بوده است با توجه به این که ایین و دین اهورا مزدا داشتند محافظ ایین اناهیتا بوده اند که مهمترین معبد ان در شهر استخر قرار داشته است در سده چهارم پیش از میلاد شهر استخر دارای اهمیت مذهبی بوده است و دلیل این مدعی ان است که ان زمانی که اسکندر تخت جمشید را اتش زد در ان مجسمه هایی از اناهیتا وجود داشته است .
مسعودی از معبدی در یک فرسنگی شهر استخر که ویرانه بوده صحبت می‌کند و سپس می‌افزاید شهر استخر یکی از مراکز مهم زرتشتی گری بوده است و این ویرانه‌ها در زمان ساسانیان تبدیل به معبد اناهیتا شده است.
شهر استخر از سال 208 میلادی به بعد شهر اصلی ساسانیان بوده است. اردشیر متولی گنج شایگان در استخر بوده است . چون در این خزانه کتاب‌های کم یاب نگهداری می‌شده است از جمله اوستا چه در دینکرد و اتشکده اناهیتا بوده است.
کرتیر در زمان بهرام دوم مسوول اتشکده اناهیتا بود و بزرگ‌ترین قدرت مذهبی کشور در زمان 5 پادشاه ساسانی بود. معبد اناهیتا پس از تسلط اعراب تبدیل به مسجد شد و اتش ان به شریف اباد یزد برده شد.
احتمال دارد خزانه سلطنتی یا ماتیکان هزار دستان امده است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://www.beytoote.com/
http://www.estakhar.blogfa.com/
