ارگ تاریخی آق قلعه

مجموعه آق قلعه در فاصله هشتاد کیلومتری شمال غرب شهر سبزوار، در منطقه جوین و بین دو روستای قادر آباد و فتح آباد قرار دارد.
طبق مطالعات انجام شده این مجموعه در عصر ایلخانی، به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه زنجان ساخته شده است. بر اساس کتیبه ساقه گنبد مسجد آق قلعه این مجموعه در سال 712 ه.ق و مقارن با حکومت الجایتو، به پایان رسید.
بنابراین مجموعه آق قلعه یکی از آثار ارزنده عصر ایلخانی محسوب می‌شود. ولی زمان استفاده از آن اندک بوده و در دوره صفویه و قاجاریه نیز از آن استفاده شده است.
ولی از آن زمان تاکنون بنا به دلایل نامشخص متروک باقی مانده است.
این قلعه یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های زمان ایلخانی است که در استان خراسان وجود دارد و زمانی نیز مرکز حکومت ایلخانیان بوده است.
با توجه به پلان وضعیت موجود، این دژ سه دروازه ورودی دارد که یک دروازه در ضلع شمالی و دو دروازه در ضلع شرقی و غربی رو به روی هم قرار دارند.
خندق از سیستم‌های دفاعی دژ‌های جلگه‌ای است , در حال حاضر این مجموعه خندقی به عمق سه متر و عرض پنج متر دارد که عمق اصلی این خندق به علت گذشت زمان و ریختن آوار ...مشاهده کامل متن و خاک‌های اطراف مشخص نشده است.
دژ آق‌قلعه دارای مساحت 3/42 هکتار درون حصار اصلی و محیط آن 2850 متر است و بخش ارگ حکومتی، درون آن قرار دارد.
ارتفاع موجود حصار از چهار متر تا 11 متر متغیر است که در جاهای مختلفی بتازگی و به بهانه عملیات راهسازی یا لوله‌کشی آسیب‌دیده است.
در بخش شرقی حصار کهن‌دژ قرار دارد و در آن بافت‌های معماری مشهود است و احتمالا اهالی هنگام احساس خطر به این بخش پناهنده می‌شدند.
بقایای سه طبقه معماری در ضلع غربی این دژ دیده می‌شود.تعدادی اتاق در این بخش وجود دارد. با توجه به متون تاریخی و آثار موجود مشخص می‌شود که حاکمان این منطقه در اواخر حکومت ایلخانان به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه زنجان به شکل تقریبا مستطیل، شامل تمامی فضاهای کالبدی شهری آن دوره یعنی؛ خندق، برج، بارو، ارگ، مسجد، قنات، قبرستان و ایجاد کرده‌اند.
دروازه ورودی شهر از ضلع شمالی بوده که با توجه به وجود خندق دارای پلی متحرک بوده است.
در زمان صفویه در جبهه جنوبی آق‌قلعه روی خرابه‌های ایلخانی، خانه‌های خشت و گلی ساخته شده و به نسبت پیشین جمعیت بیشتری در آن ساکن می‌شوند؛ از این زمان سکونت در این محل تا اوایل دوره قاجار ادامه دارد.
براساس عکس‌های هوایی منطقه، رشته قنات‌های فراوانی در این محل وجود داشته که اصلی‌ترین آن رشته قناتی است که از ضلع جنوبی مجموعه وارد شده و حلقه چاه‌های آن پی در پی تا ضلع شمال آن ادامه می‌یابد که خود مهم‌ترین عامل آبادی این سطح و سطوح پیرامون آن بوده است.
ویژگی‌های مجموعه آق قلعه :
با توجه به تقسیم بندی دژها در ایران، این مجموعه که در دشت وسیع جوین قرار دارد از خصوصیات دژهای جلگه ای برخوردار است. در این باره می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
_ پلان دژ مستطیل بوده و کهن دژ آن که در ضلع جنوبی قرار دارد به صورت مربع است.
_ باروی این مجموعه که برای جلوگیری از نفوذ مهاجمان به داخل دژ ایجاد گردیده، از خشت‌های پهن و چینه ساخته شده است. خاک‌های به دست آمده از حفر خندق اطراف دژ نیز برای تهیه خشت‌ها و یا چینه استفاده شده است.
_ برای استحکام بیشتر بارو در فواصلی متناسب، برج هایی ایجاد کرده اند که جایگاهی برای نگهبانان و دیدبانان و محافظان دژ بوده است.
_ روزنه هایی در بدنه برج‌ها تعبیه کرده اند که از آن جا مدافعان به دیده بانی و تیراندازی می‌پرداختند از بین سی و هشت برج اطراف این مجموعه تنها تعدادی در قسمت کهن دژ سالم‌تر مانده اند و اکثر آنها در اثر عوامل جوی و دیگر عوامل آسیب دیده و برخی نیز کاملا از بین رفته اند.
_ آب اکثر دژهای جلگه ای از طریق رودخانه و یا قنات و چاه تامین می‌شود، آب این مجموعه نیز از قنات‌های موجود محوطه تامین می‌شده است. هم اکنون مسیر قنات‌ها مشخص می‌باشد ولی از آنها استفاده نمی‌شود.
مجموعه آق قلعه در سال 1377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منبع:
http://www.shabestan.ir
http://www1.jamejamonline.ir/
http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/
http://gagedagjoveyna.mihanblog.com/post
/http://www.tebyan.net/newindexhtm