گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه مقبرهٔ اُلجایتو است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به شمار می‌رود.
این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است.
هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد. و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آن را ۱۲۰ گز نوشته‌اند.
در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اتاق‌ها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اتاق‌های بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است.
در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.
نمای داخلی گنبد سلطانیه
تزیینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی ...مشاهده کامل متن در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.
در تزیینات گنبد سلطانیه کتیبه نویسی نیز همانند سایر پدیده‌های هنری یکی از بدایع بی بدیل هنر خطاطی در معماری اسلامی ایران است. کتیبه‌های دوره نخست تزیینات – به استثنای چند مورد – عموماً به خط کوفی زیبا و به سبک معقل، شجر، توشیح و مورق و کتیبه‌های دوره دوم به خط جلی ثلث و انواع خطوط کوفی، محقق، ریحان و نسخ نوشته شده است.
کتیبه‌های ایوان‌های غربی، اززیباترین خطوط این بنای تاریخی است که از نظر فضا سازی و ایجاد عظمت در بنا – به لحاظ عمود بودن کلمات – اهمیت بسزایی دارد. از نظر تاریخی، یکی از منابع موثق در تاریخ گذاری تزیینات لایه دوم، درج اسم «خواجه تلج الدین علی شاه »است که انتساب این لایه تزیینی را به دوره بعد از ایلخانی نفی می‌سازد.
طولانی‌ترین تیبه این بنا نوشته ای در ارتفاع 90/3 متری کف بنا ست که باعرض 75 سانتی متر دور تا دور بنا چرخیده است. این کتیبه به رنگ اخرایی در زمینه کرم است و حدود کلمات که اندکی برجسته است، با رنگ آبی سیر قلم گیری شده و اعراب بعضی از حروف مشخص گردیده است.
کتیبه بزرگ دیگری در پا طاق گنبد به رنگ سفید در زمینه آبی روشن به خط ثلث و مشتمل بر آیات قرآنی نوشته شده است. در دیوان‌های هشتگانه نیز در هشت کتیبه به خط ثلث، احادیث نبوی نوشته شده است.
در سطح قوس ایوان شرقی طبقه دوم کتیبه ای از آجر‌های پیش بر زمینه کاشی معرق وجود دارد که متن آن، آیات قرآنی است و در آخر عبارت «الهم صل علی نبی شفیع المه فی سنه اثنین سبعمائه »(702) نوشته شده است.
علاوه بر کتیبه‌های متعدد مشتمل بر آیات قرآنی، احادیث نبوی و اسماء جلاله و مقدسه که در بخش‌های مختلف بنا درج شده، در سطح جرز ایوان‌های جنوب شرقی و غربی نیز در لابه لای نقوش تزیینی، نام علی علیه السلام به طور مکرر به خط ثلث و در گرداگرد آن، کلمات ابوبکر، عمر، عثمان، علی(ع) حسن(ع) و حسین(ع) مرتباً تکرار شده است.
وجود اسامی خلفای راشدین، انتساب این نقوش را به دوره صفوی مردود می‌سازند. در طبقه اول ایوان شمال غربی نیز عبارت «الشلطان محمد الجایتو » با خط آبی گچ چندین بار تکرار شده است.
در خصوص دلایل وجودی دو لایه تزیینی در بنا، نظریات مختلفی ابراز شده است. برخی عقیده دارند لایه اول به قصد انتقال ابدان مطهر حضرت علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام صورت گرفته که پس از انصراف از این کار، لایه تزیینی دوم – که بیشتر نشانه مذهب تسنن است – برروی لایه اول اجرا گردیده است.
عقیده دیگر این است که بناهاتی ارگ سلطانیه ابتدا با نظارت خواجه سعد الدین و سپس خواجه رشید الدین فضل اله ساخته و پرداخته شده که پس از قتل خواجه سعد الدین در سال 711 ه.
ق و سپس خانه نشین و کشته شد و خواجه رشید الدین و قبضه شدن دار لحکومه توسط تاج الدین علی شاه وی، آثار نامبردگان را ازبین برده است؛ چنان که دستور داده محله رشید به را نیز غارت کرده اند.
نظریه سومی که مطرح است، تغییر مذهب الجایتو از تشیع به تسنن است.
در طبقه همکف بنای گنبد سلطانیه تربت خانه با سردابی در زیر قرار دارد. تربت خانه از داخل مستطیل شکل به طول 60/17 و عرض 80/7 متر است. در اضلاع شمالی و جنوبی این فضا، رواقی به عرض 160 سانتی متر و ارتفاع 3 متر به طور متقارن ایجاد گردیده است.
با خالی کردن جرز جنوبی، در قرینه ایوان، محرابی تعبیه کرده اند. ضلع جنوبی تربت خانه از نظر نما از حالت گو نیایی خارج گردیده و بدین خاطر در طرف غربی در، در قناسی موجود، اتاقی ساخته اند.
پوشش سقف تربت خانه از سه واحد طاق و تویزه ساخته شده که قطر طاق وسطی، بزرگتر و به طول 9 متر است. در ارتفاع 20/3 متری کف تربت خانه، کتیبه زیبایی به دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت و به خط ثلث و مشتمل بر آیات قرآنی نوشته شده است.
در قسمت‌های مختلف نیز از کاشیکاری برای تزیین فضا استفاده شده است. در قسمت‌های مختلف نیز از کاشیکاری برای تزیین فضا استفاده شده است. حد فاصل فضای تربت خانه و محوطه زیر گنبد پنجره بزرگ و زیبایی قرار داشته که مورخان توصیفاتی از آن به عمل آورده اند.
در ایوان ضلع جنوبی تربت خانه، ورودی سردابه قرار دارد. طرح معماری سردابه که محل دفن شاهان ایلخانی بوده، بسیار پیچیده و دارای فضاهای متعدد است که با توجه به فقدان سابقه آن در معماری آرامگاهی ایران به نظر می‌رسد از عقاید و آیین‌های مغولی – بودایی نشأت گرفته باشد.
در جوار گنبد سلطانیه و چسبیده بدان، بناهای دیگر ی بوده که با گذشت زمان ویران گشته و امروزه تنها آثار جزئی آنها از طریق حفریات باستان گشته و امروز تنها آثار جزئی آنها از طریق حفریات باستان شناسی مشخص گردیده است.
ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید.
بعضی از تاریخ نویسان نوشته‌اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی علی و حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند.
ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.
دالان‌های تودرتویی در سردابهٔ این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته‌است. حتی حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده‌است.
البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده‌است.
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه‌است.
گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتاماریا دلفیوره و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.
سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.
منبع :http://fa.wikipedia.org/
http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=395