در قسمت جنوب غربی کهن دژ (ارگ سلطنتی)،
گنبد سلطانیه به عنوان یکی از بناهای عظیم اسلامی و شاید باشکوهترین آن ها، همچون نگینی سربرافراشته و خودنمایی میکند.
این بنا در دوران حکومت سلطان محمد
خدابنده (اولجایتو) در مدت 9 سال (از سال 704 الی 712 هجری قمری) احداث شده است.
درباره این بنا، فرضیههای بسیاری از نظر تناسب ها، ترکیب ها، تلفیق ها و دیگر ویژگیها از سوی مورخان، جغرافی دانان، باستانشناسان و حتی مردم عادی ابراز شده است که دو وجهه غالب دارند:
نظریه نخست، به مورخان و جغرافی دانان متقدم مربوط است که بنای گنبد را آرامگاه سلطان محمد
خدابنده اولجایتو معرفی کردهاند.
نظریه دوم، مربوط به انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجایتو، به آرامگاه علی
بن ابیطالب (ع) و حسین
بن علی (ع) است.
کارشناسان با بررسیهای باستان شناسی و مطالعه عناصر معماری، انتساب و اختصاص بنای
گنبد سلطانیه به آرامگاه ائمه اطهار (ع) را مردود دانستهاند و روشن شده است که آرامگاه
سلطانیه را غازان و اولجایتو به تقلید از آرامگاههای موجود در
ایران ...مشاهده کامل متن ساخته اند.
گنبد سلطانیه، شکوه و برزگی کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای ترکیه را تداعی میکند. این بنا، سومین بنای بزرگ تاریخی در جهان و نخستین بنای بزرگ تاریخی ایران میباشد.
این بنا در دوران برپایی، بلندترین بنای جهان بوده است.
معماری گنبد سلطانیه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به فرد است و نمونه بدیعی از یک آزمایش موفق است.
این بنا دارای 5/48 متر ارتفاع، 60/25 متر دهانة قوس، 87/6 متر عرض جرز، 5/17 متر طول جرز از سمت بیرونی و 60/8 متر طول جرز از سمت درونی است.
این بنا 8 ایوان مرتفع و نزدیک به 50اتاق و فضای ویژة اتاق مانند دارد. گنبد سلطانیه نخستین بنایی است که تحول معماری دوران سلجوقی به معماری دوره ایلخانی را به وضوح نشان میدهد.
سنگینی گنبد عظیم و قوسها و دیگر عنصرهای معماری را، جرزهای هشتگانه آن تحمل میکنند.
محاسبات به عمل آمده نشان میدهند که سنگینی گنبد 200 تنی بر روی جرزها که سطح مقطع هر کدام 50 متر مربع میباشد، استوار شده است.
مطالعات اخیر روشن کرده است که این عنصرها دارای مقطعهای توخالی نیز میباشند. این ویژگی، مقاومت جرزها را در برابر زمین لرزه و فشارهای ناشی از باد افزایش میدهد.
به کارگیری تیرهای چوبی عاجدار در ابعاد و اندازههای مختلف، از این نظر، حایز اهمیت میباشد.
ملاط این بنا، مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک است. گنبد سلطانیه با احتساب طبقه همکف، سه طبقة مشخص دارد: طبقة همکف ایوانهای هشتگانه را در خود جای داده است و شامل ایوانهای شمال غربی، شمال شرقی، ورودی و ایوان جنوبی مشرف به تربتخانه است.
طبقه اول در 40/9 متری از کف کنونی بنا قرار گرفته و دارای دهلیزهای ارتباطی است که دورتادور بنا را احاطه کردهاند. طبقة آخر در 80/27 متری از کف قرار گرفته است.
دراین طبقه، پاطاق گنبد و پایههای هشتضلعی منارهها قرار دارند. ارتفاع پاطاق این طبقه 40/1 متر و ارتفاع گبد از طبقة آخر 19متر است.
ورودی سردابه در ایوان ضلع جنوبی قرار گرفته است. طرح سردابه بسیار پیچیده و شامل 7 واحد حجمی است که با یکدیگر ارتباط فضایی ندارند. این روش مقبره سازی با هیچ کدام از مقبرههای شناخته شدة کنونی ایران قابل مقایسه نیست.
به احتمال قریب به یقین، سردابه بر اساس بینش و تفکر آیینهای مذهب شمن پرستی مغولی طرح ریزی شده است. با توجه به فلسفه و عقاید شمن پرستی و تأکید آن بر وجود ارواح خبیثه و انواع جادو، برای جلوگیری از ورود و مزاحمت ارواح خبیثه به حریم قبرها، گماردن محافظان و تعبیة مکانهایی برای برآوردن منظورهای فوق، امری ضروری بوده است.
گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نمایشگر مرحلة کمال معماری گذشته ایران است و خلاقیت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود را به نمایش و داوری گذاشته است.
در این بنا، دو لایه آرایش و زینت معماری شناسایی گردیده است: قسمتی از تزئینات لایة دوم به دوران اولجایتو و اوایل دوران سلطان ابوسعید بهادر تعلق دارد.
تزئینات لایة نخست، به طور کلی، با پیشرفت کار ساخت بنا اجرا گردیده و در هنگام افتتاح ابواب البر، پایان پذیرفته است.
عمده ترین عنصرهای تزئیناتی در گنبد سلطانیه عبارتاند از: تزئینات آجری، گچبری، کتیبهنویسی و کاشیکاری که همگی با هم و با هماهنگی جالب توجهی سامان یافته اند.
طولانیترین کتیبه این بنای تاریخی کتیبهای است که در فاصله 360 سانتیمتری از کف گنبد، و در عرض 75 سانتیمتری دورتادور بنا نوشته شده است و به سوی ایوانها و جرزها ادامه یافته است.
در این کتیبه، سورة "فتح" به خط زیبای ثلث نوشته شده است. در بالای هر یک از ایوانهای هشتگانه، یک حدیث ذکر گردیده است. در سطح قوس، در طبقه دوم ایوان شرقی، کتیبهای از آجرهای پیشبر در زمینة کاشیکاری معرق به رنگ سبز و آبی وجود دارد.
بر این کتیبه، آیة 125 سورة مبارکة "بقره" (سورة یکم) به خط کوفی نوشته شده است.
درسطح جرز ایوانهای جنوبشرقی و جنوب غربی، طرحهای تزئینی به شکل ترنج با رنگ آبی طراحی گردیده اند و خطهای کلی این نقشها، اسلیمی است. در لابه لای این نقشهای اسلیمی، کلمات ابوبکر، عمر، عثمان و علی، حسن و حسین پیوسته تکرار شدهاند.
این گنبد به تنهایی یکی از شگفتیهای معماری در ایران و جهان به شمار میرود و از ارزشهای درجه اول جهانگری برخوردار است.
اشیاء نمایشی در این موزه عبارتند از :
اشیاء کاوش شده از سلطانیه شامل انواع پی سوز سفالی یک قسمتی و بشقابی ساده ،انواع کاشیهای زرنگار ، صلیبی ،ساده ،معرق و .. ، انواع سکههای مسی و نقره مربوط به دوره ایلخانی و ..
منبع :
www.dana.ir
http://zanjan.ichto.ir/
www.mehrezanjan.ir/