در فاصله سه کلیو متری جنوب شهر
فسا، تپـه ای خاکی وجود دارد که شکل گیری آن به صورت غیر طبیعی می‌باشد و در واقع تلی است که در اثر تخریب بناهای خشتی و گلی دوران گذشته ایجاد شده است.
تـل ضحاک حدود بیست و پنج متر ارتفاع دارد و در اطراف آن تا محوطه‌ی خندق، سفالها ، آجرها و آثار فراوانی مشاهده می‌شود. این محوطه در تاریخ بیست و چهارم شهریور ماه سال هزار و سیصد و ده شمسی با شماره ثبت پانزده به عنوان آثار باستانی کشور به ثبت رسیده و بارها توسط کاوشگران و باستان شناسان خارجی و داخلی به گونه‌های مختلف مورد بررسی و کاوش قرار گرفته که طی این کاوشها آثار و اشیاء فراوانی از دورانهای مختلف به دست آمده است.
در مورد اینکه تـل ضحاک در اصل چگونه بنا یا محلـّی بوده، عقاید مختلفی بیان شده که به طور اختصار عبارتند از :
الف) ویلیام اوزلی برادر سر گور اوزلی (سفیر انگلیس در عهد قاجاریه) در سال۱۲۲۷ـ۱۲۲۶ به
فسا مسافرت کرد وی امید داشت در
فسا قبر کوروش را بیابد ولی اینگونه نشد.
و در دو میل دورتر
تل ضحاک را دید و اظهار داشت ممکن است بر فراز این تپه در گذشته قصر یا کاخی وجود داشته است
ب) فلاندن و کوست فرانسوی که در سال ۱۲۵۷ ه ـ ق از
فسا دیدن
...مشاهده کامل متن کرده اند.
ضمن اظهار تردید در مورد سخن باستان شناسانی که این تل را ((شهــر کوروش )) و محــل پایتـخت عظیم هخامنشــی گفــته اند، می‌نویسند : از وضع ظاهری تل ضحاک چنین بر می‌آید بنای خاکی در این محل وجود داشته است، لیکن این حدس چندان قوی نیست و ممکن است اهالی فسا که بدان نزدیکترند سنگ و مصالحش را کنده و برده باشند، شاید برحسب قدیم از خشت و گل بوده و سطح خارجی آن از آجر و در اثر بارانهای متمادی به شکل توده و تلـّی در آمده است، چه هنوز در اطراف بنا تکه‌‌های آجر دیده می‌شود.
ج ) سر اورل استین انگلیسی در سال ۱۳۱۳ ه ـ ش به کاوشهایی در محدوده‌ی شهرستان فسا دست زد. وی در تل ضحاک تعدادی ظروف سفالین پیش از تاریخ و اعصار بعد از آن از دل خاک بیرون کشید و با کشف بسیاری از لوازم و وسایل زندگی بعد از اسلام، آبادانی فسا را تا دوران خلفای عباسی گواهی کرده است.
وی بنای تل ضحاک را زیگورات ایلامی میداند که مار پیچ آن در اثر گذشت زمان از بین رفته و صورت مخروط به خود گرفته است و گورهای کشف شده در پای این زیگورات به هزاره سوم و چهارم قبل از میلاد تعلق دارد.
د ) در فارسنامه ناصری در توصیــف شهــر فسا که همان تل ضحاک بوده به نقل از منابع قدیمی‌تر می‌نویسد:
شهری بزرگ بود، که قلعه ای در میان داشته و خندقی عمیق بر گرد (دور) آن قلعه بود و در میان آن قلعه شاه برجی از خشت خام و گل ساخته بودند که بعد از خرابی چندین ساله که شماره اش را خدا میداند از آن شاه برج، تل بزرگی باقی مانده است که اکنون به اندازه ۱۵ ذرع از ارتفاع آن باقی است و (ارتفاع آن) از دامنه تا سر آن از ۳۵ ذرع بیشتر است و خندق گرد آن شهر (هنوز) باقی است ودر سالهای‌تر (پر باران) تا نیمه‌ی آن پر آب شود و در میان این قلعه و شهر زراعت کنند.
هـ ) در پاییز ۱۳۳۹ شمسی ضمن کاوشهای علمی اداره‌ی کل باستان شناسی فارس که بوسیله آقای فریدون توللی انجام می‌گرفت، ته ستونی متعلق به دوران هخامنشی از سنگ سیاه در ۴ کیلو متری جنوب فسا کشف گردید و در مجاورت ان سنگهای عظیم و مدّور شبیه سنگها و زیر ستونهای تخت جمشید و پاسارگاد به صورت احجار جوش خورده‌ی کرشکی به طور نیم شکسته و شکسته از زیر سنگ و بنای گچ و سنگی متعلق به قرن پنجم هجری قمری ظاهر گشت و به مسافت ۳ کیلو متری سنگهای فوق، احجار عظیم دیگری هم در برابر بقعه امامزاده حسن پیدا شد و آقای توللی اظهار داشته که هخامنشیان بنای دیگری نیز در مجاورت قریه فیروزادمرد داشته اند.
فریدون تولی در یکی از گزارشهای باستان شناسی خود می‌نویسد : ظاهرا وجود یک طبقه نسبتا ضخیم خاکستر، در سطح معینی از طبقات پیاز مانند superpose این تپه عظیم، چنین گواهی می‌دهد که شهر باستانی فسا یا تل ضحاک امروز در گذشته به علل نامعلومی دستخوش حریقی بس سهمگین گشته و طبعا قسمت عمده اشیاء و وسایل زندگی ساکنین آن به سبب عدم انتقال در زیر سقف و ستونهای فرو ریخته به یادگار مانده است و شک نیست که اکتشاف تدریجی این گونه یادگارهای خونین و غم آلود، به شناختن تاریخ و نحوه زندگی مردم آن اعصار کمک بزرگ تواند کرد
و گمانه زنی‌های چندی که در سال هزار و سیصد و سی و هشت اینجانب به دستور اداره کل باستان شناسی در تل ضحاک و اتلال پیرامون آن انجام دادم،
سبب پیدایش قطعاتی چند از بهترین نمونه ظروف سفالی و لعابدار دوران ساسانیان و اوایل اسلام گردید.
علاوه بر آثار و اشیایی یاد شده می‌توان به اشیای زیرکه از تل ضحاک کشف شده اشاره نمود :
ـ مجسمه آفرودیت از جنس مرمر یونانی که توسط اشتاین کشف گردید.
ـ جام سفالی فیروزه رنگ با لعاب مینایی.
ـ ظروف مینایی برجسته.
ـ دو عدد قبـّه طلا متعلق به دسته صندلی شاهی.
ـ و ابزار زندگی و همچنین سکـّه هایی از دورانهای مختلف.
منابع :
http://www.aftabir.com/
http://fa.wikipedia.org/
http://www.salamfasa.com/
http://www.nftdc.net/
http://www.shahrdari-fasa.ir/
