معبد اسپاخو که گاه کلیسا و گاه آتشکده نیز نامیده می‌شود، منسوب به
دوره ساسانی و قدیمی‌ترین بنای ثبت شده این
دوره در
خراسان شمالی است.
این معبد در کیلومتر 115 محور
بجنورد به جنگل
گلستان و ۶۵ کیلومتری جاده آشخانه به
گلستان؛ مرکز شهرستان مانه وسملقان بر روی تپه ای مرتفع در دامنه جنگل‌های سوزی برگ ارس و در قسمت جنوبی روستای اسپاخو واقع شده است.
در وجه تسمیه دهکده اسپاخو و معبد این روستا چنین گفته می‌شود که واژه هسپ و اسپ که نام کهن و پهلوی است به مرور زمان تبدیل به اسب شده و اسپ به‌علاوه اخو به معنی پرورش اسب است و طبق شواهد احتمالی این منطقه محل پرورش اسب بوده که نام روستای اسپاخو نیزاز آن گرفته شده است
این بنا که با لاشه سنگ و ملات ساروج ساخته شده پلان مستطیل شکلی دارد و سقف آن با طاق و گنبد پوشیده شده است.
ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی به شکل ایوانی بلند با قوس گهواره¬ای است که گنبدخانه در غرب آن قرار گرفته است. در دیواره¬های شمالی و جنوب بنا نیز ورودی¬هایی با طاق¬کلیدی تعبیه شده که از ویژگی¬های معماری ساسانی است.
معماری این بنا
...مشاهده کامل متن نمادی از معماری خراسان در روزگار ساسانی است که از ترکیب گنبد و ایوان الگو گرفته است، ترکیبی که سابقه کهنی در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد، البته در نظریه ای دیگر معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل مشهور به پافیلی است که از پابرجاترین نوع معماری محسوب می‌شود.
طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق چهار گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش‌های نیمکره ای و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق‌های ساسانی است.
معبد اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده‌های قبل از اسلام در خراسان پهناور دیروز و استانهای خراسان شمالی، رضوی و جنوبی امروز است که از نظر تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
با وجود اینکه معبد اسپاخو را به عنوان کلیسا نیز می‌نامند اما وجود آتشدان و حفره هایی در سقف برای خروج دود و... این احتمال را که این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد را قوی‌تر می‌کند.
در اطراف این بنا و روستای اسپاخو بر روی تپه ای قبرستانی وجود دارد که از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت کلی دارد و قبرها به صورت خانوادگی دفن شده اند که بنا به گفته کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی می‌کردند و این بنای عظیم مربوط به آنها است.
شکل ورودی معبد اسپاخو اهمیت ویژه ای در معماری آن دارد، ورودی از دو قسمت طاق و پایه تشکیل شده که طاق به شکل نیم دایره بر روی پایه‌ها قرار گرفته اند.
در هر یک از نماهای شمالی و جنوبی بنا 9 طاقچه کوچک مستطیل شکل با ابعاد 30 الی 40 سانتیمتری در یک امتداد قرار دارد که بخش فوقانی تمامی این طاقچه‌ها با دو یا سه عدد از تیرهای چوبی سخت درخت ارس پوشیده شده است.
فضای داخلی بخش تالار که با سقف گنبدی پوشیده شده مربع شکل و دارای سه ورودی از اضلاع شمالی جنوبی و شرقی است.
یکی از ویژگی‌های دارای اهمیت در معماری بنای اسپاخو، چگونگی شکل ورودی‌های آن است، این ورودی‌ها از دو بخش طاق و پایه تشکیل شده‌اند که طاق به‌شکل یک نیم‌دایره روی دو جرز پایه قرار گرفته و قطر نیم‌دایره طاق از عرض ورودی در بخش پایه بیشتر است.
در اصطلاح، این نوع شکل ترکیب طاق و پایه را طاق‌های جاکلیدی‌شکل می‌نامند.
نمونه‌هایی از این نوع طاق را می‌شود در بناهای آتشکده تخت سلیمان، کاخ اردشیر در فیروزآباد و کاخ کسری در عراق مشاهده کرد. معماری معبد اسپاخو برگرفته از معماری بناهای مذهبی و حکومتی دوران تاریخی ایران است، اما معماری دوران ساسانی نیز در این بنا به خوبی نمایان است.
در مجموع با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح به ویژه استفاده از سنگ‌های نتراشیده، تیرهای کوچک چوبی از درخت ارس، ساروج و شیوه طاق سازی و قوس‌های طاق‌ها و دیگر موارد در معبد اسپاخو می‌توان گفت که این نوع شیوع معماری مربوط به اوایل دوره ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
پابرجا بودن این معبد در طول صدها سال مدیون کار صحیح و معماری اصیل ایرانی در سده‌های قبل از اسلام است اما با وجود اینکه معبد اسپاخو ازهر نظر دارای ویژگی‌های خاصی است اما تاکنون نتوانسته جایگاه واقعی خود را در بین دیگر اثرهای معروف کشور پیدا کند.
علاوه بر این معبد در دامنه‌ها و ارتفاعات شمالی روستای اسپاخو، دره‌های کوچک و بزرگ متعددی وجود دارند که بیشتر آنها چشمه‌های آب شیرینی دارند که به سمت باغ‌ها و مزارع روستا جریان دارند.
بنای معبد اسپاخو در سال 1345توسط یک تیم باستان شناسی که به سرپرستی دکـتر عـزت‌الله نگـهبان مشـغول بـررسی محوطه‌ها و آثار شمال خراسان بودند، شناسایی شد ودر تاریخ ۳ بهمن ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۵۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع :
http://fa.wikipedia.org/wiki
http://nkchto.ir/?partid=2254
http://ppoek.blogfa.com/post-47.aspx
http://www.mehrnews.com/detail/News/2022709
