روستای زوزن - مرکز دهستان جلگه زوزن – در 60 کیلومتری جنوب غربی شهرستان
خواف ازتوابع
تربت حیدریه در جنوب استان
خراسان رضوی است.
ارتفاع آن از سطح دریا ۷۶۲ متر می‌باشد و عمدتا از طوایف عرب و خزائی که هر دو عرب نژادند و مردم آن پیرو مذهب جعفری هستند.
در دوران قبل و بعد از اسلام تانیمه اوّل قرن هشتم (هـ-ق) به مرکزیت زوزن ، یکی از ایالتهای معروف و قدرتمند
ایران ، زادگاه اشکانیان و پارتیان بوده است .
این شهر بر قلمرو وسیع
خواف ، که زمانی شامل شهرستان کنونی
تربت حیدریه تا باد غیسات هرات و بیابانهای قهستان و فراه افغانستان و سیستان ادامه داشته ، حکم میرانده است .
برخی می‌گویند که«سوزیان»یا«سوزیا»از شهرهای شاهان اشکانی است که اکنون شهر «زوزن»نامیده می‌شود و ما بین هرات و
نیشابور قرار گرفته و از هزارههای قبل از اسلام آباد بوده است.
این منطقه شاهراه تجاری«شبکه راه ابریشم»و معبر زردتشتیان آذربایجان به سیستان برای حمل آتش مقدس بوده است.
زوزن دارای اندیشمندان بزرگی در دوره‌های مختلف تاریخ طولانی
...مشاهده کامل متن خود بوده .
ازدانشمندان قدیم زوزن می‌توان ملک عمادزوزنی,اسماعیل زوزنی ازصحابه امام جعفرصادق (ع),بو الحسن علی حاتمی زوزنی مشهور به شیخ الجلیل العالم متوفی ,حمزه بن احمد زوزنی ، محمدبن ولید زوزنی در قرن چهارم که در نیشابور تدریس می‌کرده اند ، شهاب الدین زوزنی در کرمان وقاضی محمد زوزنی قاضی القضاة ماوراءالنهر و عبدالکافی زوزنی مدرس فرزندان سلطان محمود غزنوی ، بوسهل زوزنی وزیر سلطان مسعود غزنوی و خواجه ابو نصر مشکان زوزنی دبیر رسایل پدر و پسر.را نام برد.
کتب برخی از اندیشمندان این دیار اکنون در دانشگاههای معتبر تدریس می‌شود که از جمله آنها می‌توان کتاب المصادر را نام برد که در مورد نحو عربی است.
مردان بزرگی آن زمان در زمینه فرهنگ وسیاست از زوزن بودند مثل کمال الدوله ، صاحب دیوان اشراف و انشای ملک شاه سلجوقی .و محمِد داماد خواجه نظام الملک توسی و ابو جعفر محمدبن احمد مختار زوزنی (رئیس دیوان وانشاء ملک شاه در عصر خوارزمشاهیان) ملک قوام الدین زوزنی حاکم کرمان تا بندر عباس ، فخر الملک محمود زوزنی وزیر جلال الدین قراختایی و ضیاء الملک زوزنی وزیر سلطان محمد خوارزمشاه ، عهده دار امور سیاست کشور بوده اند .
همچنین زوزن دارای مسجد تاریخی است که مربوط به سال ۶۱۶هجری قمری است.
دراین بناازکاشیهای لاجوردی وفیروزه‌ای به وفور استفاده شده و از قدیمیترین بناههای ایرانی است که درتزیین نمای خارجی آن ازکاشیهای دورنگ سود جوسته‌است.
زوزن که هم نام ولایت بوده و هم نام مرکز آن ، دارای استقلال قضایی بوده و حاکمان آن مستقیماً از سوی شاه منصوب میشدند . قبل از اسلام این حاکمان به "کنارنگ" وبعد از اسلام به "مُلٍک" ملقّب بوده اند .
ملوک زوزن ، در طول قرنهای پنجم تا هفتم (هـ-ق) آوازهی ممتاز داشتند . سعدی در گلستان حکایت بیست چهارم باب اول را به گوشه ای از وقایع در بار ملوک زوزن اختصاص داده است ، که معاصر سلطان محمد خوارزمشاهیان بودند .
در سال 444 هجری قمری حمد اله مستوفی ، مورّخ قرن هشتم ، زوزن را از شهرهای سه گانه خواف و مرکز ولایت دانسته که ملک زوزن عمارت عالی ساخته و اکنون آثار آن به صورت تپه بزرگ در کنار روستای قدیمی زوزن و نزدیکی خرابه‌های مسجد تاریخی زوزن وجود دارد.
زوزن با شهرهای بزرگی مثل قهستان ،جام ، هرات ، ابیورد، باخرز ،نیشابور ، اسفراین و گرگان در ارتباط بوده وانواع کالای تجاری در آنها مبادله می‌شده است به همین دلیل مورخان وجغرافیدانانی مثل حموی ، نیشابوری ، اسفزاری ، ابوالفداء در آثار خود بنابر رونق تجارت و ظهور علما آنرا بصرهی کوچک یا بصرهی خراسان نامیده اند .
گذشته از آن زوزن از نظر تاریخی مشهور است ، به خاطر آثار باستانی ، مسجد تاریخی وکاخ ملک زوزن (قلعه قاهره) که معِرف آبادی و رونق این ولایت در زمانهای گذشته بوده است .
دامداری ، کشاورزی ، صنایع دستی و قالی بافی در زوزن وجود دارد که ، تأمین کننده ی بخشی از نیاز‌های مردم می‌باشد .
این اثر در تاریخ ۳۰ شهریور ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۴۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://www.zuzantak.blogfa.com
http://iranvillage.ir/article7188.html
