مسجد ملک زوزن

مسجدملک زوزن به سدهٔ ۷ ه. ق. مربوط است و در شهرستان خواف، بخش جلگه زوزن ـ روستای متروکه قرار دارد
مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است.
شهر در خاک خفته زوزن که روزگاری زادگاه سیاست گذاران، وزیران و شاعران و فقیهان بوده قرنهاست که مسجدی منحصر به فرد را در خود جای داده, این بنا توجه هر بیننده ای را به خود جلب می‌کند و تماشای آن هر انسانی را به حیرت وا می‌دارد.
بنا به دلایلی محقق ارجمند محمدرضا خسروی این مسجد را متعلق به کاخ ملک زوزن (قوام الدین موید الملک ابوبکر علی الزوزنی یکی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه علاء الدین محمد بن تکش که از ۵۹۶ تا ۶۱۷ هجری قمری سلطنت کرده بود) هنگامی که ایالت کرمان به نام خوارزمشاه فتح شد ملک زوزن حکمران آن جا شد و چند سال بعد درگذشت.
او در زوزن یک قصر باشکوه بنا کرد. (آندره گدار به نقل از طبقات ناصری و نزهت القلوب) می‌داند و معتقد است بعد از کاخ ساخته شده است.
بنا در سال ۶۱۵ ه.ق توسط ابوبکر علی دینوی در دوره خوارزمشاهییان به صورت دو ایوانی ساخته می‌شود که ایوان ...مشاهده کامل متن شرقی محل تدریس طلاب و ایوان غربی مسجدی که ارتفاع پایه‌های ان ۲۲متر و در سه طبقه ساخته می‌شود که طبقه‌های هر طرف دارای سه حجره است.
ریزه کاری‌های این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوام الدین ناتمام ماند تا اینکه درزلزله سال 737 ه.ق ویران شد.
نام بنا از ملک معظم ابوبکر بن علی زوزنی بزرگترین حکمران این خطه گرفته شده و دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال 615 ه.ق و یک سال پس از آن در حال ساختمان بوده است.
آنچه از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد- مدرسه بنیان گردیده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در 617 ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است.
قالب آجرهای به کار رفته در این اثر تاریخی ۲۵ در ۳۵ سانتی متر می‌باشد
این مسجد یکی از قدیمی‌ترین بناهای ایرانی است که در تزئین نمای خارجی آن از کاشی هایی دو رنگ بهره گرفته شده است.
بسیاری از کتیبه‌ها و خود بنا توسط زلزله‌های سالهای ۵۸و ۵۹ از بین رفته است و خط‌های استفاده شده در بنا خط کوفی و نسخ می‌باشد دارای پوشش تاق و تویزه و اجرای تویزه ضربی و کاشیکاری معقلی و اجرای کاشی معرق می‌باشد و مصالح استفاده شده در بنا اجر و ساروج می‌باشد .
مرمت این بنا از سال ۱۳۶۱ اغاز شده است .در داخل مسجد چندین ستون وجود داشت که طبق نظرات اهالی محلی توسط دکتر شهریار عدل ساخته شده بود که جهت پلاک گذاری و پایه‌های دوربین استفاده می‌کرده است .
طبق شواهد موجود که بنا غیر مردم وار است و بلندی بنا و تزیینات خشن احتمالا این بنا قبلا مسجد نبوده است,بنا دارای یک محراب در درون مسجد که این محراب به سبک حنفی است و در کنار محراب قبری می‌باشد که احتمالا قبر پسر ملک شاه است وبه روایت دیگر می‌گویند قبر عالمی است که نظریات بیشتر قبر عالم بودن را تصدیق می‌کند و در سمت راست محراب اصلی محراب دیگری است که مربوط به دوره‌ی ایلخانیان می‌باشد و در اطراف مسجد تپه ای متر که است که به تپه قاهره معروف است و اکنون متروکه است.
کاشی‌های لعابی لاجوردی و فیروزه ای مسجد ملک زوزن از رنگ و لعاب اولیه برخوردار است و این بنا ازمساجد دو ایوانی عهد خوارزمشاهیان به سبک خراسانی است که ملک قوام الدین زوزنی روی بقایای مسجد قبلی در سال 616 ه.
ق ساخته اما در طول تاریخ به علت جنگ‌های داخلی وبی توجهی دولتهای وقت و حوادث طبیعی دچارتخریب شده طوری که کتیبه‌های مسجد جز یک کتیبه غالبا ازبین رفته است.
پلان بنا دو ایوانی است و ایوان‌ها در جهت شرق و غرب ساخته شده اند . ایوان غربی بزرگ‌تر و دارای تزئیناتی با تلفیق آجر و کاشی به رنگ‌های فیروزه ای و با طرح هندسی است که در قاب بندی‌های بزرگ آجری اجرا شده است .
این ایوان طاق ندارد و طاق پایه‌های ایوان غربی آن فرو ریخته است . ستون هایی در طرفین این ایوان به جا مانده که نمایانگر وجود شبستانی در گذشته در این محل است ایوان دو طبقه بوده و در هر طرف دارای سه دهنه طاقدار است که ورودی به سمت شبستان‌ها محسوب می‌شده و طبقه دوم حالت غلام گردش دارد .
آثار پنج پایه ستون مستطیل و چهار پایه ستون مدور زیر این ایوان دیده می‌شود . در دیواره داخل ایوان محل محراب وجود دارد که از محراب اولیه اثری وجود ندارد.
در بالای محل محراب و در بخش پاطاق ، آثار تزئینات بسیار نفیسی از کاشی فیروزه ای و لاجوردی به زمینه آجر وجود دارد که در قاب‌های مستطیل و دایره ای اجرا شده اند و در وسط آن‌ها دایره‌ی آجری با کتیبه ای از کاشی دیده می‌شود .
در قسمت چپ محل محراب ، ورودی راه پله به سمت بالا مشهود است .در سمت شمال این ایوان ( غربی ) محراب دیگری در جریان حفاری از زیر خاک خارج شد که احتمالاً مربوط به مسجد قبلی می‌باشد که در این محل وجود داشته است .
با توجه به تزئینات و گچبری‌ها,این محراب در قرن ششم یا هفتم ساخته شده و پس از ویرانی مسجد و این محراب، مسجد جدیدی در دوره ایلخانان در این محل ساخته اند.
این محراب از گچ بوده و کتیبه ای در حاشیه مستطیل شکل با زمینه آبی رنگ دارد و در زیر آن نقوش اسلیمی و فرو رفتگی داخل محراب دیده می‌شود .
کتیبه ای در بالای فرورفتگی محراب اجرا شده است و در قوس بالایی این فرو رفتگی نیز آثار کتیبه دیگری مشهود است .
در طرفین فرورفتگی دو ستون نما دیده می‌شود که آسیب دیده اند . در بالای محراب نیز تزئینات اسلیمی در پیشانی اجرا شده که آسیب دیده اند .
در بین دو ایوان فضای خالی دیده می‌شود که احتمالاً صحن مسجد بوده و امروزه در آن اتاقکی جدید ساخته اند و کاشی‌های مربوط به مسجد و حفاری محل را در آن نگهداری می‌کنند و نگهبانان و کارگران مرمتگر بنا در آن استراحت می‌کنند .
ایوان شرقی نیز به قرینه ایوان غربی و با ابعاد کوچکتر اجرا شده که در طرفین چپ و راست داخل آن طاق برای ورود به شبستان‌ها تعیبع شده که امروزه از شبستان‌ها اثری باقی نیست .
نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیروزه ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است.
در شبستان غربی این مسجد پلکانی وجود دارد که به طور مارپیچی بر حول استوانه ای از آجر می‌چرخیده و موذن را به گلدسته‌ها می‌رسانده است؛ پلکان زاویه راست در زلزله‌های اخیر به کلی متلاشی شده و هم اکنون قامت از هم پاشیده آن در پشت شبستان دیده می‌شود که مربوط به زمان بازدید محمدرضا خسروی بوده که در حال حاضر مرمت و احیا شده اما پلکان سمت چپ همچنان تا فرق بنای باقی مانده از مناره باقی است.
در بخش جلوی این ایوان از بیرون آثار تزئینات آجری با نقوش هندسی و کاشی‌های فیروزه ای دیده می‌شود و داخل ایوان مقرنس آجری با تزئینات کاشی به طرح لوزی و به رنگ فیروزه ای اجرا شده است .
سفال هایی که در این مسجد به دست آمده دارای لعاب کاملاً ایلخانی و مشابه سفال‌ها و کاشی‌های سلطانیه می‌باشد . وجود این کاشی‌ها موید همان نظریه مطرح شده در مورد بنا می‌باشد.
این اثر در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع:
http://www.gertoop.ir/
http://www.zoozan-jolgeh.blogfa.com/
http://khabarfarsi.com/ext/8476283
http://arabgolgezoozan.blogfa.com/post/25
http://www.ghatreh.com/
http://www.zuzancitiy.loxblog.com/
http://mehrnews.com/detail/news/2248657
http://fa.wikipedia.org/