مسجد جامع سنگان خواف ، در شهرستان
خواف ، شهر سنگان ، کوچه معروف به کوچه آب قرار دارد ، این بنا مربوط به
دوره خوارزمشاهی است.
مسجد جامع سنگان شامل حیاط ورودی ، دو
ایوان شرقی و غربی با پوشش سنتی محلی ،
ایوان ورودی و کفش کن و گنبد خانه است .
اجزاء گنبد و کتیبه بنا با تمام ظرافت انجام شده و عناصر تزئینی متعددی در زمینه کتیبه وجود دارد که شباهت بسیاری به بعضی از گچ بری‌های ساسانی دارد و در ترکیب کلی بصورت غیر متارن به کاررفته است .
به نظر میرسد که این گنبد با حجم گنبد خانه کوچکتر شباهت بسیار زیادی به گنبد بقعه مجموعه بناهای سنگ بست دارد و بعد از گنبد اخیر ساخته شده و معماری به شیوه رازی ، مربوط به اواخر عهد سلجوقیان است که بعداً بعلت زلزله و ریزشهای جوی ، به مرور زمان برخی از قسمتهای آن تخریب شده است .
زیبایی بنا در آنجا ست که به شکل ذوزنقه بنیان گرفته است .
به مرور زمان لایه‌های کاهگل مخصوص محلی ( مقدار زیادی سنگهای خرد شده ریز و درشت در کاهگل محلی بصورت مخلوط به کار می‌رود . ) بار بسیار زیادی روی گنبد به وجود آورده است که
...مشاهده کامل متن باعث رانده شدن قوس دبه بند تمام فیلگوش ( فیلپوش )ها به داخل شده و در راس این قوس‌ها ضمن جلو آمدن ترک بوجود آمده است .
نکته حائز اهمیت درباره این بنا تغییر وضعیت پایه‌های ایوان قبله به علت زلزله‌های متعدد است به گونه ای که ایوان اندکی خم شده و فاصله پایه‌های ایوان در مبنا از فاصله آن در پا کار طاق کمتر است.
مسجد جامع سنگان از جمله مساجد سبک خراسانی و همانند و همزمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهای تراش تلفیق شده با هماهنگی، پایه‌ها و لچکی‌های ایوان و رواق‌ها را زینت داده اند، بر لچکی‌های ایوان قطعات کتیبه و آجرهای قالب زده ای نصب شده که متعلق به بنایی قدیمی‌تر از مسجد بوده است.
این اثر در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:
http://esangan.ir/
http://www.khorasannews.com/
http://www.yanic.ir/
http://www.sanganweb.rozblog.com
