شهر گور (اردشیرخوره یا فیروزآباد قدیم) محلی باستانی است در شهرستان فیروزآباد، استان فارس قرار دارد. گور در زمان آبادانی خود، مرکز بخشی از ایالت فارس به نام کوره اردشیرخورّه بود.شهر گور اکنون متروک مانده و شهر کنونی فیروزآباد در سه کیلومتری آن قرار دارد.
این شهر در اوایل قرن سوم میلادی به دستور اردشیر بابکان بنیاد شد. اردشیر ساسانی نام رسمی شهر تازه‌بنیاد خود را اردشیرخورّه به معنی فر اردشیر گذاشت. در منابع اسلامی این شهر به گور نیز معروف بوده که پس از اسلام، عربان آن را جور تلفظ می‌کردند.
مورخان قدیم این واژه را دشت، پشته یا گودال معنی کرده‌اند. رواج نام فیروزآباد را از قرن چهارم هجری به بعد می‌دانند.
عضدالدوله دیلمی که اغلب در این شهر اقامت داشت و نام گور را خوش‌یمن نمیدانست، آن را به فیروزآباد تغییر داد و حکم کرد که هر کس این شهر و شهرستان را گور بگوید مجازات شود.
البته مدارک سکه‌شناختی پیشینه این نام را عقبتر می‌برند؛ چنانکه بر سکه‌ای مسی از دوران امویان که در اردشیرخوره ضرب شده واژه پیروزآباد به عنوان نام ضرابخانه دیده می‌شود.
شهر گور به نخستین شهر دایره ای شکل ایران شهرت دارد. این شهر یکی از شگفت انگیزترین محوطه‌های باستانی ایران می‌باشد. کاوش‌های باستان شناسی در این شهر ساسانی برای نخستین‌بار توسط دیتریش هوف، باستان‌شناسی آلمانی آغاز شده است.
مورخان قدیم گور به دوران هخامنشیان نسبت می‌دهند. طبق گزارشات گور شهری بزرگ با حصاری محکم بود و اسکندر مقدونی نتوانست آن را بگشاید و دستور داد که مسیر رودخانه‌ای را به سمت شهر بگردانند و آن را در آب غرق کنند.
بعدها اردشیر عهد کرد که اگر اردوان اشکانی را شکست بدهد ،در این محل شهر تازه‌ای بنا کند. و بعد از به پادشاهی رسیدن با کمک مهندسان کوه‌های اطراف جلگه را برید و آب را از آن طریق خارج کرد و روی زمین خشک شهر جدید گور را ساخت و آنجا را تختگاه خود قرار داد
ولی کارشناسان در درستی این داستان (آبگرفتگی جلگه فیروزآباد به مدت پانصد سال) شک دارند و بیشتر گزارش طبری را که می‌گوید اردشیر بنای شهر گور را در حدود سال ۲۲۴ میلادی و به نشانه قدرت‌نمایی در برابر آخرین شاه اشکانی آغاز کرده است.را قبول دارند
این شهر به دلیل نسبتش با سردودمان ساسانی بعد از اردشیر همچنان آباد و مرکز کوره اردشیر باقی ماند هر چند در سایه بیشاپور (شهر جدید شاپور یکم) تا اندازه‌ای در حاشیه قرار گرفت.
در اوایل دوران اسلامی شاهان آل بویه که شیراز را تختگاه خود کرده بودند به آبادانی شهر گور پرداختند.
به دستورعضدالدوله دیلمی، مسجد جامع و بیمارستان در شهر ساخته شد.
کتابخانه بزرگی به نام دارالعلم توسط ابومنصور بهرام بن مافنه وزیر خوشنام ابوکالیجار دیلمی با نوزده هزار جلد کتاب نفیس وقف شد که تنها چهار هزار جلد آن به خط ابوعلی و ابوعبدالله بن مقله بود.
در قرن چهارم هجری گور شهری آباد بود و هوای معتدلی داشت ,دارای آب فراوان و بوستان‌ها و گلستان‌های بسیار و باغ‌های میوه بود.
عرقیات، میوه ، پارچه و گلاب در این شهر تولید می‌شد که گلاب در میان آنها رتبه اول را داشت. گلاب گور و کوار به بسیاری سرزمین‌ها چون چین، هند، بیزانس، مصر، یمن، مغرب عربی و اروپا صادر می‌شد حتی گل سرخ گور در کشورهای اسلامی شناخته شده و به خاطر بوی خوش و شفافیت رنگ زبانزد عرب‌ها بود.
از بوستان‌های گور عرق شکوفه نخل، عرق بومادران، عرق زعفران و عرق بید به دست می‌آمد. در قرن هفتم یا هشتم هجری گور به دلایل نامعلوم ویران و خالی از سکنه شد.
این شهر چهار دروازه اصلی داشته است. این دروازه‌ها عبارتند از باب مهر که از طرف شرق، باب بهرام که از طرف غرب، باب هرمز که دروازه شمالی محسوب می‌شده و در آخر نیز باب اردشیر که از طرف جنوب باز می‌شده است.
منار میلو ستونی است چهارگوش از جنس سنگ خارا و ملاط گچ که درست در کانون هندسی دایره شهر قرار دارد. امروزه بلندی آن ۳۳ متر و هر ضلع قاعده آن ۱۱ متر است.
کاربری منار میلو معلوم نیست. در خصوص ساخت این مُنار نظریه‌های مختلفی ارائه شده است که منار به عنوان سمبل قدرت پادشاه بوده یا جهت دایره درآوردن و ساختن شهر بوده ,محل ارتباط با قلعه دختر جهت اطلاع از حملات دشمن و یا محل نیایش بوده است طبق گزارشات سر آن آتشکده‌ای بوده و از کوه مجاور آبراهی به شهر کشیده بودند که آب را مانند فواره تا بالای منار می‌رسانید.
دیتریش هوف معتقد است این بنا بقایای یک برج پله‌دار است.
در صد متری جنوب شرقی منار تخت نشین (گنبد کیرمان ) قرار دارد که اکنون چیزی از آن باقی نمانده است. کاربرد آن را نیایشگاه یا کاخ فرض می‌کنند.
در دی‌ماه ۱۳۸۴ باستان‌شناسان در بخش شرقی تخت نشین توانستند دروازه ای سنگی به سبک معماری پارسه همراه با سنگفرش بنا را کشف کنند.
قدیمی‌ترین رصدخانه ایران،در شهر گور فیروزآباد قرار دارد.سازه خشتی مدوری است به قطر ۶۵/۵ متر که درون آن دوازده سکو با نشانه‌های نجومی وجود دارد و به باور باستان‌شناسان بقایای رصدخانه‌ای از سده‌های نخستین اسلامی است.این سازه در جریان کاوش‌های هیئت مشترک باستان‌شناسی ایران و آلمان در سال ۱۳۸۴ کشف شد.
این رصدخانه شاهکاری از دانش ایران در آن عصر محسوب می‌شود ,روی آن، 12 نشانه از علامت‌های بکار گرفته شده در اندازه گیری‌های رصدی و سکوهایی نموداری، هست.
نمونه‌های همانندی از این سازه در دهلی و جیپور هند هست؛ ولی باتوجه به این‌که رصدخانه مراغه مربوط به دوره ایلخانان مغول و نزدیک 300 سال پس‌از رصدخانه شهرگور بنا شده است، این سازه، قدیمی‌ترین رصدخانه ایران به‌شمار میرود.
حتی ابوریحان بیرونی نیز نوشته که رصد دایره البروج با وسیله‌ای به قطر 123 سانتی‌متر در شیراز انجام شده که آن وسیله را در سازه به‌دست آمده در شهرگور، کار می‌گذاشتند
کاخی در ارتفاعات فیروزآباد است که آن را به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند این بنا قلعه دختر نام دارد
بقایای تالاری با ایوان بزرگ و سقف گنبدی در بلندترین بخش این قلعه، وجود دارد که احتمال میرود ویژه اقامت اردشیر و خانواده‌اش بوده است.
این مجموعه قلعه دختر نام دارد و باروهای اطراف آن بخشی از استحکامات گور به شمار می‌رفتند.
کاخ اردشیر بابکان در شمال گور قرار دارد بنای شکوهمندی است که احتمالا اقامتگاه و تالار بار عام اردشیر شاه بوده است
ویژگی‌های معماری ساسانی مثل ایوان بزرگ ورودی، حیاط داخلی با ایوان‌های روبرو و اتاقهای گنبدپوش در این ساختمان به خوبی دیده می‌شود.
پل مهرنرسه پلی بود در گذرگاه تنگاب،به دستور مهر نرسه وزیر مقتدر ساسانی ساخته شد. از این پل که در زمان خود بیش از ۵۰ متر درازا، یک دهانه اصلی و چند دهانه فرعی داشته.مهرنرسه که خود زاده یکی از روستاهای اردشیرخوره بود در این ناحیه فعالیت‌های عمرانی زیادی انجام داد.
اکنون یک پایه سنگی بزرگ باقی مانده است.
بدنه این پایه برساخته از لاشه‌سنگ و ساروج و نمای آن تکه‌سنگهای تراشیده است که با بست‌های آهنی به هم متصل شده‌اند
مهر نرسه در کتیبه پهلوی کوتاهی که کنار نقش اردشیر نویسانده خود را به عنوان بانی پل معرفی و از مسافران و رهگذران طلب دعای خیر کرده است.
دو نگارکند نیز بر دیواره‌های صخره‌ای تنگاب دیده می‌شود.
نقش برجسته پیروزی در این محل قرار دارد که اردشیر و پسرش شاپور سوار بر اسب در رزمگاه تصویر شده‌اند و اردشیر با ضربه نیزه اردوان شاه را از اسب به زیر می‌اندازد.
نقش تاج‌ستانی اردشیر تصویری از اردشیر است که در حضور درباریان از اهورامزدا دیهیم پادشاهی می‌گیرد,در این مکان قرار دارد
این شهر چهار دروازه اصلی داشته است.
این دروازه‌ها عبارتند از باب مهر که از طرف شرق، باب بهرام که از طرف غرب، باب هرمز که دروازه شمالی محسوب می‌شده و در آخر نیز باب اردشیر که از طرف جنوب باز می‌شده است.
چهار شاهزاده ساسانی برای اولین‌بار روی یکی از دیوارهای بدست آمده از این شهر کشف شد.این چهار شاهزاده را دو زن و یک مرد جوان به همراه نوجوانی تشکیل می‌دهند
کشف نقش چهارشاهزاده ساسانی روی بقایای کاخی از دوره اردشیر بابکان به همراه کف منقوش رنگی از این دوره بخشی از این شگفتی‌ها است که با گذشت بیش از ۲۰۰۰ سال همچنان رنگ‌های به کار رفته در آن تندرست مانده است.
این شهر مملو از نقاشی‌ها و تصاویر باستانی از آن دوره ساسانی است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://hamshahrionline.ir/details/78729
http://namnak.com
http://www.photoparsi.com/2/638-gur-city
