مسجد جامع خاروانا در مرکز بخش خاروانا در 70 کیلومتری شهر
ورزقان واقع شده‌است.
قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد.
طول این مسجد 60/19 متر و عرض آن 80 /13 متر و قطر گنبد اصلی آن 8/5 متر است. فضای زیر گنبد از پنجره‌های دیوار خاوری
نور می‌گیرد.
این مسجد
سه گنبد و شبستان در سه قسمت دارد، داخل گنبدها رنگ آمیزی شده است. در پنجره واقع در ضلع جنوبی مسجد سنگ فسفریک قرار دارد، فسفر
نور را در روز ذخیره می‌کند و در تاریکی آن را پس می‌دهد.
قسمت شمالی بنا مقطعی صلیب شکل دارد و سکوی مرتفعی است که ازطریق پلکانی که از مدخل دیوار شمالی شروع میشود، قابل دسترسی است. در اصل، تنها مدخل فضای زیر گنبد، از طریق
ایوان بوده که بعد‌ها با برش مورب گوشه شمالی دیوار راهروی دیگری به این فضا باز کرده اند.
در شمال گنبد خانه، اتاقی طویل با در گنبد، طاق نما و پنجره‌های باریک وجود دارد که تنها از طریق مدخل شمالی میتوان به آن وارد شد که احتمالا این فضا نمازخانه بانوان بوده یا مخصوص قرائت قرآن بوده است.
این بنا در
دوره قاجاریه مرمت و تعمیر شده است.
در
...مشاهده کامل متن مسجد خاروانا سه کتیبه وجود دارد یکی از کتیبه‌ها در سر در ورودی و دوتای دیگر در داخل مسجد قرار دارد.
یکی از این کتیبه‌ها شکل محراب است و بر روی آن تاریخ 742 هجری قمری حک شده است.
این لوح و محراب از چهار قطعه سنگ تراشیده ترکیب شده و دو قطعه به شکل‌پایه و دو قطعه به عنوان لچک محراب که تاریخ فوق بر بالای آن نقش بسته است.
این کتیبه نشان می‌دهد که این مسجد قرن‌ها قبل از زمان حیات دختران بایندربیگ دیزماری یعنی در اواخر حکومت ایلخانان مغول ساخته شده است.
کتیبه دیگری نشان می‌دهد که مسجد جامع خاروانا توسط این دو دختر مومنه بایندربیگ دیزماری و نازلوخاتون در سال 1051 هجری قمری و در زمان شاه صفی اول صفوی(-1038 - 1052 ه-جری قمری) مرمت شده است.
کتیبه دیگر نشان می‌دهد که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال 1311 ه-ق این مسجد توسط معماری بنام کربلایی احمد علی مرمت و تعمیر اساسی شده است.
بدلیل شیب خاروانا در ضلع شرقی بیرون مسجد حوضچه و فواره آب تعبیه کرده بودند.
در حال حاضر آثار و بقایای حوض و فواره و سیستم لوله‌کشی دیده میشود.
این مسجد در جنگ ایران و روس در دوره فتحعلی شاه قاجار که بمدت 31 روز در اراضی خاروانا طول کشید، تخریب شد.
معماری سنتی مسجد خاروانا در کنار طبیعت زیبای منطقه ، فضایی ملکوتی و آرامش بخش برای علاقه مندان به آثار تاریخی و گردشگران بوجود می‌آورد.
این مسجد در نوع خود کم نظیر بوده و بعد از انقلاب با همت و پیگیری‌های مردم خاروانا و مسئولین مرمت شده است.
منبع:
http://jarfiya.mihanblog.com/post/12
http://varzaghan.ir/?PageID=20
http://anavatan1.blogfa.com/post-147.aspx
http://kharvana-tehran.blogfa.com
