ارگ بم

آدرس : کرمان - شرق شهر بم
در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه صخره ای عظیم، قلعه ای مستحکم را پی افکنده اند که اهالی محل آن را "ارگ" می‌نامند که در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم است.
ارگ بــم و شهـــر آن از جمله قلعه‌های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می‌رود.
ارگ بم نمونه کاملی از شیوه‌های معماری ایران است و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم می‌خورد. ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است، به شکل قلعه‌های پرشکوه برفراز تپه ای به ارتفاع 61 متر چونان تاجی مرصع بر سر بناهای تاریخی ایران، درخششی جاودانه دارد.
احتمالا ساکنین قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی می‌گذرانیده اند. پژوهش در نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوش‌های منظم باستان شناسی دارد.
ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می‌رسد و در طول تاریخ، ارگ، بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است.
ارگ بم با این سابقه طولانی تا حدود 180 سال پیش از این، محل سکونت عده ای از اهالی بم ...مشاهده کامل متن بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم، به دست فراموشی سپرده شده است. در این مدت که بیش از 150 سال به طول انجامیده خرابی‌های جبران ناپذیری توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیکره ساختمان‌ها وارد آمده است.
مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه، قریب به 20 هکتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر می‌باشد) وسعت دارد.
سه سمت قلعه را باغ و خانه‌های مسکونی و زمین‌های کشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طـــور کلی شامل خندق گرداگرد حصـار، برج‌های دیده بانی، مدخل قدیمی، کوچه‌ها و خانه‌ها می‌باشد.
از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر می‌گیرد. دور تا دور قلعه خندقی ژرف وجود دارد که آن را از یورش‌ها مصون می‌داشته است. در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می‌نموده است.
بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید به دلیل موقعیت سوق الجیشی آن باشد. در میان این شهر، عمارت یا قلعه حاکم نشین بر روی صخره ای طبیعی بنا شده است.
عمارت دارای پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است.
واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از: ورودی و محله عام نشین، دروازه دوم و اصطبل، دوازه سوم، سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن، ساختمان مرکزی یا حاکم نشین.
واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از: راهرو اصلی (بازار)، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، کاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه و تعدادی خانه‌های قدیمی.
در محله عام نشین، خانه‌های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بنا گردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است. برخی از خانه‌های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا این خانه‌ها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است.
تقریبا بیشتر خانه‌های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند. در بعضی خانه‌ها حمام اختصاصی به چشم می‌خورد و در تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند.
تعدادی از خانه‌های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون‌ها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره‌های گذشته است.
در میان خانه‌های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم و استقامت مشاهده می‌شود.
بعد از ورودی، یک راه اصلی تا دروازه دوم کشیده شده، قسمتی از این شاهراه، بازار شهر است که متاسفانه سقف‌های بازار منهدم شده و در حال حاضر ستون‌ها و قوسها باقی مانده است.
آثار مغازه‌های نانوایی، روغنگیری و قفسه‌های خشتی در بازار، نشانی از رونق گذشته آن می‌باشد. به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم می‌رسد.
در دوره اسلامی، در ارگ دو مسجد با نام‌های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد.
زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاه‌های سنتی از چهار ایوان، یک گنبد و گود تشکیل شده است. در ارگ یک کوچه سرپوشیده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد.
در محله عامه نشین یک حمام عمومی بوده که براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام، آن را به کلی منهدم کرده اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یک حصار و اطاق هایی برای نگهبانان است.
از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل، اولین واحد این بخش بوده و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است.
با توجه به نوشته‌ها و کتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری، دستگیری لطفعلی خان زند و درگیری او با سربازان محمدعلی خان زابلی، در اصطبل اتفاق افتاده است.
پس از اصطبل، دروازه سوم، سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ می‌باشد. در برج جنوب غربی سنگ آسیای بادی دیده می‌شود. آسیای ارگ تنها آسیای بادی است که در منطقه بم دیده می‌شود.
این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. چاهی عمیق در سربازخانه دیده می‌شود که اکنون فاقد آب است. از سربازخانه یک راه به طرف منطقه مرکزی قلعه کشیده شده که این راه به حیاط حاکم نشین می‌پیوندد.
هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است. برج دیده بانی مرکزی، حمام، حوض و چاه آب در این قسمت وجود دارد. آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا بخشی از قنات به طور مداوم از ارگ می‌گذشته است.
عمارت چهارفصل، سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن در این محل از طرف حاکم صادر می‌شده است. در کنار عمارت چهارفصل، یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می‌شود.
آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاه هایی در حیاط خانه‌ها تامین می‌شده است.
مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است. ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس‌های دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است.
آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به "کت کدم" به چشم می‌خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است.
ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. 60 متر از راه اصلی بازار سرپوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهایی از راسته‌ها به چشم می‌خورد.
از ویژگی‌های ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب، حاکم نشین را بر می‌گیرد و اولین حصار مطمئن‌ترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون می‌داشته است.
زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر می‌رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است. برجهای دیده بانی در حصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل استــراحت مامورین و نگهبانان بوده و کنگره‌ها و ترکش‌ها و برج‌ها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند.
حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است.
ارگ بم به واسطه اینکه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته، همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. آخرین حادثه تاریخی (غیر از زلزله اخیر) که در اذهان مردم از ارگ به یادگار مانده، دستگیری لطفعلیخان زند بوسیله محمدعلی خان زابلی حاکم قلعه بم است.
ارگ بم تا سال 1254 هـجری قمری و غائله آقاخان محلاتی مسکونی بوده و تا هشتاد سال قبل، از حاکم نشین به عنوان ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده شده و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جریان داشته است.
ارگ بم عضوی از منظومه ای بزرگ از بناهای تاریخی است که آن را در میان گرفته اند ؛ شهر باستانی دارزین با قدمتی در حدود هزاره اول پیش از میلاد در اراضی شمال غربی بم امروزی برپا بوده و هنوز کوشک‌های میان محله‌های شهردوران قرون اولیه اسلامی در آن بر پامانده اند و تنها قریه کوچکی در حوزه غربی آن آباد است ؛ قلعه دختر در شمال رودخانه پشت رود و در جنوب آن بنای چارطاق و ساختمان کوشک و پیر علمدار و همچنین در مشرق و نزدیکی ارگ، بنای تاریخی مسجد حضرت رسول بر پیرامون فضای ارگ برپا بوده اند .
هرچند که پیشینه این بنا‌ها سالیابی نشده است ، با این حال قدمت آن‌ها ، از قرون اولیه دوران اسلامی تا دوره ایلخانی قابل تخمین به نظر می‌رسد.
سالیابی بناهای تاریخی واقع در ارگ بم و همچنین بناهای پیرامون آن تاکنون در برنامه کار باستان شناسان قرار نگرفته است ، از اینرو شایسته است که بیشتر به گزارش‌های شفاهی مردم و متون تاریخی اکتفا نمود.
. در متون تاریخی ؛ پیدایش ارگ بم را به بهمن بن اسفندیار نسبت داده اند، و او را اردشیردرازدست از شاهان دوران هخامنشی قلمداد کرده اند. در سیمای برخی از برش‌های ارگ نیز لایه‌های ساختمانی بیشماری نمایان است که گویای ساخت و سازهایی مکرر در ارگ و تأییدی بر درستی تخمین قدمت متون تاریخی است.
هرچند که تا کنون وقوع زلزله‌های بزرگ در منطقه بم گزارش نشده است و یا دست کم از آن بی اطلاع مانده ایم ، با این حال ارگ بم طی عمر طولانی خود ، بارها مورد مهاجمه‌ها ، جنگ‌ها و محاصره‌های طولانی دشمن تخریب و ویرانی بوده و نشانه‌های شاخصی از ویرانی‌های آن در دست است .
با این حال هر باربالنده‌تر گذشته برای استقرار نسل‌های بعدی انتخاب شده ، مرمت شده و گسترش یافته است .
ساکنان ارگ بم در حدود یکصد و پنجاه سال پیش ، برای آخرین بار مأوای ارگ را ترک نموده ودرون باروی شارستان و در میان باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر سکنی گزیدند.
وسعت ارگ بم به ییست هکتار می‌رسد . جز باروی شارستان که درحوزه شمالی به باروی ارگ نزدیک است و به فاصله اندکی از باروی ارگ جا دارد . در حوزه جنوبی چهار بارو بخش فراز کوه سنگی را احاطه کرده است که به احتمال زیاد راستای هر بارو نشان دهنده گسترش حاکم نشین ارگ در دوره ای از تاریخ است .
ساختمان ارگ بم در شکل توسعه یافته اش از دو بخش مردم نشین و حاکم نشین تشکیل شده است. در فضای شمالی بیرون ارگ ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیکی آن دیواره رفیع یخ چاوون جا دارد .
بخش حاکم نشین بر فراز قله صخره و در شمال ارگ جا دارد و متشکل از بنا هایی است، همچون؛ برج اصلی ، چهارفصل ، خانه حاکم ، چاه آب ، حمام ، خانه رئیس سرباز خانه (ساختمان معروف به آسیاب بادی) ، سرباز خانه ، دروازه (ساسانی) و برج و باروی این مجموعه را شامل می‌شود .
گفتنی است که جز بنای آسیاب بادی ، دیگر بخش‌های حاکم نشین بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیک به هفت متر استوار شده است که در زیر روکش کاهگلی پنهان مانده است ، چنین به نظر می‌رسد که در لایه‌های مانده در محدوده باروی سنگی به ویژه در سطوح زیرین آن کهنه‌ترین بخش حاکم نشین باشد.
در بخش شرقی حاکم نشین دروازه مسدود شده ای است که آن را کد کرم (خانه کرم) می‌خواندند و وجود این پدیده را سندی بر جا مانده از داستان هفتواد تلقی نموده اند.
فضای مردم نشین یا عامه نشین با حصاری بلند در راستای شرقی غربی از بخش حاکم نشین جداشده و دسترسی این دوبخش به یکدیگر از راه دروازه ای است که از شمال بنای میر آخور به سرباز خانه حاکم نشین می‌رسد.
بخش مردم نشین را به دوره ای از گسترش ارگ نسبت داده اند ، با این حال این دوبخش در میان باروی حصینی با 38 برج بزرگ و کوچک جای دارد که یکپارچه به نظر میرسد وتنها دروازه این مجموعه در میان باروی جنوبی مردم نشین جاسازی شده است .
فضای مردم نشین شامل : دروازه ورودی ، بنای سردروازه ، راسته بازار ، مسجد جامع ، بنای زورخانه (مقبره) ، ساباط و خانه جهودا ، میدان تکیه، مسجد پیامبر ، حمام ، مدرسه (خانقاه) ، اصطبل ، بنای میراخور و محله‌های مسکونی است .
طی سال‌های اخیر ، مرمت و بازسازی ساختمان میرآخور در شمال بنای اصطبل به عنوان دفتر کار مرمت و احیای ارگ ، سرآغازی بود بر فعالیت‌های کلان سازمان میراث فرهنگی کشوردر شهرستان بم .در این رهکذر به مرور بررسی ، خواناسازی و احیای شبکه معابر و بناهای سردروازه ، راسته بازار ، چارسوق ، مسجد جامع ، مجموعه میرزا نعیم ، خانه ساباط ، بناهای پیرامون میدان تکیه ، اصطبل ، مدرسه ، سربازخانه ، خانه رییس قشون ، بخش جنوبی و بخش غربی بارو و برج‌های پیرامونی ارگ ، ساختمان گنبد یخدان ، باروی یخچاوون و مسجد حضرت رسول در فضای بیرونی ارگ مرمت و احیا گردید و برای تحقق اهداف از پیش تعریف شده راه اندازی شد و سامان گرفت .
در کاوش‌های سالهای اخیردر فضای دروازه اسپیکان که در باروی شارستان و در شمال غربی ارگ واقع است ، تاسیسات آب رسانی مخفی ارگ آشکار گردید .آب دو رشته قنات در ساختمان پخشگاه همجوار با این دروازه ، چند بخش شده و بخشی از آن از طریق تنبوشه به ساختمان شترگلو واقع در خندق غربی می‌رسیده و به میان ارگ هدایت می‌شده و در ساختمان حمام بخش غربی مردم نشین ظاهر می‌گردیده است .
مساحت این ارگ نزدیک به ۱۸۰٬۰۰۰ متر مربع است که با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده‌است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده‌است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد.
حدود ۶۷ برج در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده‌است.
طرح‌ریزی و معماری ارگ از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته‌است. با توجه به شکل ظاهری کنونی ارگ می‌توان گفت طراح یا طراحان، شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از همان قدم‌های ابتدایی مراحل ساخت، پیش بینی کرده بوده‌اند.
در حین هر کدام از مراحل پیشرفت ساخت قسمت ساخته شده از یک شکل کامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می‌توانسته‌است به راحتی به قسمتهای موجود «دوخته شود».
ارگ در مرکز شهر نظامی در نقطه‌ای با بهترین دید از لحاظه امنیتی قرار دارد.
بخش حکومتی که در درونی‌ترین دیوار قرار گرفته و شامل دژ نظامی، عمارت چهار فصل، سربازخانه، چاه آب ۴۰ متری و اصطبل به گنجایش ۲۰۰ اسب است.
بخش رعیت نشین که اطراف بخش حکومتی است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی متصل‌کننده ورودی شهر به دژ و بازار در امتداد آن، نزدیک به ۴۰۰ خانه و ساختمان‌های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش است.
در میان خانه‌ها ۳ نوع مختلف وجود دارد که قابل توجه هست: *خانه‌های کوچکتر با ۲-۳ اتاق برای خانواده‌های فقیر.
خانه‌های بزرگتر با ۳-۴ اتاق برای طبقهٔ متوسط جامعه، بعضی از آنها ایوان هم دارد.
مجلّل‌ترین خانه‌ها با اتاق‌های بیشتر که به خاطر فصلهای مختلف سال در نقاط گوناگون قرار گرفته‌اند، با یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. تعداد این خانه‌ها در ارگ خیلی کم است.
از این جمله می‌توان به خانه سیستانی‌ها و خانه یهودیان اشاره کرد.
همهٔ ساختمانها از آجرهای رسی پخته نشده یعنی خشت، ساخته شده‌است. ارگ بم احتمالا پیش از زمین‌لرزهٔ ۲۰۰۳، بزرگترین مجموعه خشت و گلی جهان بوده‌است.
هنگامی که دروازه ورودی شهر بسته بود هیج حیوان یا انسانی نمی‌توانست وارد شود.ساکنان می‌توانستند زندگی خود را در دوره‌های طولانی ادامه دهند زیرا به چاه آب، باغ‌ها و حیوانات اهلی در داخل ارگ دسترسی داشتند.
هنگامی که شهر نظامی ساخته شده بود ساکنان می‌توانستند در شهر بمانند و سربازان می‌توانستند از آن دفاع کنند زیرا ارگ توسط دیوارهای بلند و برج‌ها محصور بود.
علاوه بر نمای برجهای نگهبانی و رئوس تزئین شدهٔ دیوارهای مرتفعِ دژ در خط افق، بادگیرهای این بنا بسیار با شکوه جلوه می‌کنند. بادگیرها ساختارهای بیرون زده‌ای از بناها هستند که برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بناها استفاده می‌شوند.
گاهی اوقات در مسیر باد به درون ساختمان حوضچهٔ آبی را تعبیه می‌کنند تا بدین شیوه درون بنا خنک شود و گرد و خاک را بزداید. برای بناهای مختلف از انواع مختلفِ بادگیر استفاده می‌شود.
برای نمونه، برای بناهای کوچکتر از بادگیرهای تک‌سازه‌ای و برای بناهای بزرگتر و مهمتر از بادگیرهای چهارسازه‌ای استفاده می‌شود تا باد را از جهات گوناگون به درون بنا هدایت کنند.

منابع:
www.beytoote.com
http://fa.wikipedia.org/