قلعه ناصری در مرکز شهرستان
ایرانشهر واقع شده است و از بزرگترین بناهای خشت و گلی استان است
این قلعه در سال ۱۲۶۴هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار طی هفت سال توسط استاد «حسین معمارباشی کرمانی» ساخته شد.
این بنا مجموعا دارای مساحتی بالغ بر 36000 متر مربع می‌باشد. با توجه به متون به جای مانده، قلعه
ایرانشهر دارای بیش از 150 اتاق شامل مال بند، حوضخانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه، حاکم نشین و... بوده است.
مصالح اصل این قلعه از خشت و گل و آجر است و حصار آن مجموعا دارای 9 برج دیدبانی می‌باشد که قطر دیوارهای حصار آن در روی سطح زمین به 5/4 متر و ارتفاع آن به حدود 7 متر می‌رسد.
هر چند که معماری داخلی قلعه تخریب شده، ولی می‌توان به آجرنمای تزئینی سردر ورودی و برج‌های آجرکاری شده دو طرف اشاره نمود که دارای انواع طرح‌های رجچینی، دندان موشی، هندسی، لوزی، چلیپایی و... است. این نوع تزئین یادآور سبک معماری بکار رفته در برج‌های
ارگ بم در استان
کرمان توسط هنرمندان آن خطه است.
طبق نوشته متون و مورخین معاصر، در عهد قاجاریه شخصی بنام ناصرالدوله فرمانفرما که در سال 1285 هجری شمسی حاکم وقت ایالات
کرمان ...مشاهده کامل متن و بلوچستان بود؛ پیشنهاد ساخت یک دژ نظامی عظیم را در فهرج یا پهره، به ناصرالدین شاه قاجار می‌دهد.
فهرج یا پهره نام قدیم ایرانشهر است که در سال 1308 هجری شمسی با تصرف این شهر توسط قوای رضاخان پهلوی به نام ایرانشهر تغییر نام می‌یابد.
ناصرالدین شاه با ساخت این قلعه نظامی در فهرج موافقت می‌نماید و بدین ترتیب کار ساخت قلعه در سال 1264 هجری شمسی به دست یکی از معماران توانا و مشهور کرمان بنام "استاد حسین معمار باشی کرمانی" آغاز و پس از مدت هفت سال به اتمام می‌رسد.
از آن پس این قلعه بنام قلعه ناصری یا ناصریه مشهور می‌گردد و مقّر حکمرانی بلوچستان که تا آن سال قلعه کهن و عظیم بمپور بود به قلعه ناصری تغییر می‌یابد.
این قلعه با ضعف دولت قاجار در اواخر عصر قاجار و اوایل عصر پهلوی به تصرف حاکم وقت بلوچستان بنام "دوست محمد خان بازکزایی" در می‌آید و بنام قلعه دوست محمد خان معروف می‌شود
با به قدرت رسیدن رضاخان و استقرار و قدرت گرفتن حکومت مرکزی، قشون دولتی رضاخان پهلوی به فرماندهی "تیمسار امان الله جهانبانی" بلوچستان و این قلعه را متصرف شده و از آن پس این قلعه به نام قلعه ایرانشهر شهرت می‌یابد.
در دوره محمدرضا شاه پهلوی از این قلعه بنام پادگان ژاندارمری وقت و زمانی به عنوان مدرسه استفاده می‌شده است.
در اوایل انقلاب با متروک ماندن این قلعه عظیم و زیبا، بتدریج تبدیل به قلعه ای متروک و نیمه ویرانه می‌شود که متاسفانه در سال 1361 هجری شمسی حدود 98 درصد معماری‌های فضای داخل با بولدوزر مورد تخریب و تسطیح قرار می‌گردد و تنها سردر و حصار آن باقی می‌ماند.
این قلعه در زمان ساخت، حداقل دارای هفت حیاط بزرگ و شامل مجموعه‌های اصطبل، شاه نشین، سرباز خانه، اسلحه خانه، حمام و... بوده است.
قلعه داراى 7 برجک و 2 برج در جلو مى باشد و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشین، عام نشین، باغ و... بوده است. در سال 1359 ه.ش توسط عده اى ناآگاه به ارزش میراث فرهنگى کلیه ابنیه داخل قلعه تخریب و همسطح شده است تنها حمام قلعه در پایینتر از سطح زمین بصورت ویرانهاى باقى مانده است.
حمام داراى تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است از هنرهاى جالب معمارى حمام کاربرد لوله هاى سفالى به اندازه 6 اینچ مى باشد که به منظور تهویه هواى حمام و تخلیه فاضلاب کار گذاشته شده اند.
مصالح بکار رفته در حصار‌ها و برجهاى باقى مانده، خشت خام و آجر 20×30 سانتیمترى و ساروج بوده است طاقهاى آن به صورت 20 سانتى مترى و جناغى بوده اند که بینظیر هستند.
آب موردنیاز بوسیله یک رشته قنات وارد قلعه می‌شده و پس از ذخیره در حوضخانه ها به منظور زراعت و استفاده در آبیارى باغات که در شمال قرار داشته اند از آن استفاده می‌شده است.
در بالاى دیوار از داخل قلعه معبرى به عرض بیش از یک متر در ارتفاع 5 مترى از زمین براى گرد نگهبانان و جان پناهى با متوسط ارتفاع 1/7 متر براى جلوگیرى از دید خارج تعبیه شده است.
در روى جان پناه سوراخهایى (مزقلها) با شیبهاى متفاوت تعبیه شده که مدافعان از آن محلها بصورت نشسته و یا ایستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آنها خارج مى نمودند.
به جز برجهاى دروازه در زیر سایه برجها، آسایشگاه سربازان قرار داشته که برجهاى مذکور نیز مشابه دیوار داراى جان پناه یا مزقل هاى دفاعى با شیبهاى متفاوت بوده اند.
قلعه در گذشته داراى 150 اطاق در اندازه هاى مختلف با چهارحیاط مجزا بوده است.
منبع:
http://dalahoo.com/news/news.cfm?id=1665
http://www.chn.ir/NSite/FullStory/Photo/?Id=103880&Serv=5&SGr=35
http://www.balouch.rozblog.com/post/466
http://www.negahmedia.ir/media/show_pic/15537
