شهر دهانه غلامان، نام یک محل باستانی در منطقه سیستان می‌باشد که در فاصله دو کیلومتری از روستای قلعه نو و حدود چهل و چهار کیلومتری از شهر زابل واقع شده است .
این شهر در زیر توده‌ای عظیمی از شن‌های روان مدفون شده بود که نخستین بار در سال هزار و سیصد و سی و نه کشف و در طی سال‌های هزار و سیصد و چهل و یک تا هزار و سیصد و چهل و چهار مورد خاکبرداری وکاوش قرار گرفت.
این شهر در نزدیکی رودخانه خشک رود بیابان و شعبات رودخانه هیرمند قرار گرفته است .
تمامی ساختمان‌های دهانه غلامان از گل خام و که امروزه به چینه معروف است ساخته شده است . خاک آن به‌قدری نرم و چسبنده است که وقتی با آب مخلوط شود از آجر هم سخت‌تر و محکمتر می‌شود به همین دلیل از زیر شن‌های بیابان تقریباً سالم بیرون آورده شده‌است.
در قسمت شمال این شهر بنای بزرگی به شکل مستطیل کشف شده است که دارای چهل و پنج اتاق اصلی و دو اتاق الحاقی می‌باشد. در قسمت شمال و شرق این بنا دوازده اتاق ، جنوب ده اتاق و مغرب آن یازده اتاق قرار دارد که تمامی آنها شکل مستطیل می‌باشد و ابعادی یه طول حدود چهل متر و عرضی حدود بیست متر دارند.این بنا فقط یک در دارد که در ضلع شرقی آن واقع شده است.
پس از گذشتن از تنها در ورودی این بنا و داخل شدن به حیاط می‌توان از سه دری که در قسمت شمال ، سه در شرق ، دو در جنوب و یا دو در مغرب ، به اتاق‌های اطراف داخل شد.
مصالحی که در این بنا استفاده شده است اکثراً از خشت خام می‌باشد که ابعادی به طول و عرض حدود پنجاه سانتیمتر و قطری حدود ده سانتیمتر می‌باشد.
تعداد زیادی آثار سفالی و سنگ‌های آسیاب دستی و اشیاء کوچک چوبی و استخوانهای کُراز و چند اثر مُهر بر روی گِل و آثار ساختمانی و غیره نیز در این بنا کشف شده‌است.
در پیرامون حیاط مرکزی اتاق‌های متعدد و در چهار طرف آن رواق یا ایوان ستون‌داری وجود داشته است. در داخل حیاط سه سکوی گلی قرار دارد که ارتفاع آنها مقداری بیشتر از یک متر می‌باشد و به وسیله چند پله قابل دسترسی است .
آثار سوختگی روی این سکوها کاملاً مشخص است.
خرابه‌ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای بسیار گسترده روی تراسی به طول حدودا چهار تا پنج کیلومتر قرار دارد . کاوشگاه دهانه غلامان در سال هزار و نهصد و شصت میلادی توسط اومبرتو اسکراتو از موسسه ایتالیایی خاور میانه و دور کشف شد.
این منطقه یک و نیم کیلومتر طول و هشتصدمتر عرض دارد و در دلتای رود سنارود بنا شده است. در این محوطه تا به امروز بیست و هفت ساختمان کشف شده است که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند.
یکی از دلایل مهم با اهمیت این شهر، کمبود و یا در حقیقت نبود آثار باستانی از شهرهای دوران هخامنشی است که تا به حال آثاری از آن کشف نشده است ، دهانه غلامان تنها شهر کشف شده متعلق به این دوران می‌باشد.
این شهر تاریخی تنها مکان باستانی دوران هخامنشی است که حکمرانی کامل ایران،بر نواحی شرقی آن را به وضوح نشان می‌دهد و همچنین تنها شهر باستانی این دوران است که مهندسان آن زمان، ابتدا نقشه شهر را کشیده و سپس شهر را بنا نموده اند.
در این ابنیه معماری سنتی هخامنشی با معماری بومی سیستان با هم ترکیب شده اند ، از طرفی این سایت باستان‌شناسی که در حدود صد هکتار مساحت دارد، کارگاه بزرگی برای پژوهشهای علمی ـ تاریخی می‌باشد.
در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده‌است.
دهانه غلامان از شهری به جا مانده است که زمانی مرکز اداری - سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زَرَنگ (زرنج) در دوران سلطنت هخامنشی بوده است . جستجو در این منطقه نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود محلی برای نیایش به صورت چهارگوش داشته است که دارای چهار برج دیده‌بانی می‌باشد.
با توجه به وزش بادهای معروف صد و بیست روزه سیستان که از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد ، دربهای ورودی خانه‌ها ی این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار گرفته است.
از خصوصیات دیگر دهانه غلامان می‌توان به نبود آثار برج و بارو و دیوارهای دفاعی اشاره کرد که در واقع فقدان قلعه، دیوار دفاعی، برجهای تدافعی و دروازه را می‌توان نوعی ثبات اقتصادی و رونق سیاسی هخامنشیان را در ایران بیان نمود که ضرورتی برای ساخت عوامل دفاعی نبوده است در حالی که در بیشتر محوطه‌های مشابه دیگر که مربوط به هزاره یکم پیش از میلاد می‌باشد این استحکامات نظامی و دفاعی وجود داشته است.
محوطه صنعتی شهر دهانه غلامان که در قسمت گسترده ای در پیرامون چاله‌های چاه نیمه امروزی قرار گرفته است ، خارج از محله‌های مسکونی و شهری آن واقع بود ، به صورتی که جدایی محله مخصوص صنعتگران در سیستان سنتی دیرینه و سابقه دار بوده است که در زمان‌های بسیار دور نیز در این شهر سوخته وجود داشته است.
در طی عملیات مکاشفه در این شهر مشخص شد که دهان غلامان کلیه شرایط لازم برای زندگی شهری را دارا بوده است .باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی رودخانه هیرمند می‌دانند.
دو نمونه اثرنقاشی بی نظیر بر روی دیوار یکی از اتاق هایاین شهر کشف شده است .
درنخستین اثر نقاشی کشف شده ، صحنه ای از شکار به تصویر کشیده شده که طی آن یک نفر که احتمال می‌رود حاکم و یا امیری باشد برکالسکه ای مکعب شکل که توسط یک اسب قوی هیکل کشیده می‌شود سوار است و با تیر وکمان در حال تعقیب گراز بزرگی است .یک نیزه به پشت گراز اصابت کرده و تیری نیز در نزدیکی محل نیزه فرود آمده وسوار با تیر وکمان خود درحال رها کردن تیر بعدی است .
ظاهرا سوار دارای کلاه ویا نوعی تاج قرمز رنگ است که به علت فرسودگی نقاشی ، کاملا مشخص نیست .
منابع :
http://www.dana.ir/News/170776.html
http://fa.wikipedia.org/
http://www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/81/html/81-22.htm
