موزه تربت حیدریه

رباط طبسی از بناهای موجود در مجموعه معماری قطب الدین حیدر تربت حیدریه است. حاج محمد ابرهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود این رباط را بنا کرد.
رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی ، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.
مقبره قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع , ورودی و محوطه زیر گنبد است , این مزار که در اصل از بناهای دوره تیموری است با گنبد دو جداره استقرار بر طاق نماهای شانزده گانه ایجاد شده است.
در دوره صفویه در زمان شاه عباسی در سال 1023 هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی حاکم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسیار مستحکم مرمت و بازسازی شده است.
پوشش زیرین سقف در فضای داخلی مزین به تقوشی هندسی بسیار ممتاز دارد , به خط کوفی لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامی تعدادی از عرفا حکاکی گردیده است.
ضریح چوبی شیخ درمیان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و دارای تاریخ 987هجری قمری است. در امتداد فضای ورودی نیز محرابی از گچ بریهای زیبا تعبیه شده است.
رباط طبسی در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ...مشاهده کامل متن ثبت ۴۸۰۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
امروزه موزه مردم شناسی تربت حیدریه در همین حجرات ساماندهی و برپا شده است و شامل غرف آداب و رسوم مردم تربت حیدریه،فنون و مشاغل بومی و هنرهای سنتی و صنایع دستی می‌باشد.این موزه در زمستان سال 1385 افتتاح گردیده است.
یکی از غرفه‌های این موزه به نمایش شب چله در خانه ای سنتی اختصاص یافته است شب یلدا طولانی‌ترین شب سال است که بین مردم تربت حیدریه از اهمیت خاصی برخوردار است.
این شب رابا شب نشینی چند خانواده دور هم کوتاه می‌کنند و در حالیکه به قصه‌ها و ماجراهایجالب بزرگترها گوش می‌دهند ،میوه هایی چون هندوانه ، سیب ،انار و تنقلات و شیرینی می‌خورند.
هندوانه از جمله میوه هایی ست که می‌بایست بر سفره‌های شب چله باشد چراکه بر این باورند که سردی هندوانه خورنده اش را از رنج گرمای تابستان پیش رو نجات خواهد داد.
هم چنین مردم تربت حیدریه معتقدند که در معده‌ی هر انسانی کرمی وجوددارد که با خوردن هندوانه در شب یلدا دفع میشود.
یکی از غرفه‌های این موزه به نمایش مراسم ازدواج اختصاص داده شده است ,در تربت حیدریه به شبی که اولین فرد از خانواده داماد به خواستگاری دختر می‌رود شب کدخدایی می‌گویند و از زمان تعیین مهریه وشیربها تا زمان عقد را دوران نامزدی می‌نامند،تعیین زمان عقد در شب جواب استنی و باتوافق طرفین صورت می‌گیرد و برای عروس و داماد یک دست لباس و حلقه نامزدی خریداری می‌شود.
دو سه روز قبل از مراسم عروسی جوانان ده جمع شده و داماد را خبر می‌کنند تامراسم هیزمی را انجام دهند.
داماد به اولین نفری که به روستا برسد دستمالی ابریشمی و عرقچین هدیه می‌دهد,در روز عروسی مدعوین در خانه داماد به رقص و پایکوپی میپردازند و نهار صرف میکنند و آنگاه داماد جهت مراسم حمام و حنا بندان روانه حمام میشود و 5 زن سفید بخت دستها و پاهای عروس را حنا می‌گذارند و آتو می‌خوانند.این مراسم با خواندن خطبه عقد ادامه می‌یابد.
از سایر آداب ازدواج در تربت حیدریه می‌توان به چیدن سفره عقد، پا انداز، پایتختی و داماد سلامی اشاره کرد.
در تربت حیدریه ریسندگی پنبه و پشم برای بافت پارچه و تولید نخ قالی بوسیله دوک و جلک و چرخ نخ ریسی انجام می‌شود.
ریسندگی بوسیله دستگاه چرخ را زنان و ریسندگی با جلک ،دوک و حتی یک قطعه سنگ را علاوه بر زنان،مردان نیز انجام می‌دهند.یکی از غرفه‌های موزه به نمایش نحوه‌ی کار چرخ نخریسی وهم چنین ریسندگی با دوک و جلک اختصاص یافته است.
یکی از غرفه‌های این موزه به نمایش فرت بافی پرداخته است , فرت بافی در تمامی نقاط شهرستان تربت حیدریه رایج بوده است.
امروزه در روستاهای کدکن و ازغند هنوز این رشته رونق چشمگیری دارد.
عموماً فرت بافی را زنان در فصل زمستان انجام می‌دهند که حاصل این تلاش تولید پارچه‌های نازک برای حوله حمام و حوله دست است. ماده اولیه فرت بافی پنبه است که در تربت حیدریه تولید می‌شود.
علاوه برفرت بافی با الیاف پنبه ای نوعی دیگر از این بافت در تربت رایج است که میان عموم مردم به برک مشهور است. برک پارچه ای ضخیم از جنس کرک یا مخلوطی از کرک و پشم یا کرک و موی بز است که در دوخت البسه‌ی زمستانی به کار می‌رود.
کلیه الیاف پنبه ای و پشمی پیش از آن که دردستان صنعتکاران و بافندگان هنرمند بدل به بافته ایی زیبا گردند به حجره‌ی رنگرزرفته و با جادوی رنگرزان به هیات الیافی الوان و درخشان در می‌آیند.
رنگرزی نیز یکی از فنون کهنی است که سال‌ها پیش انسان را درساختن بافته‌های رنگین یاری داده است واز این رو رنگرزی یکی از حجره‌های موزه را به خود اختصاص داده است.
الیاف خالص ابتدا در پاتیل رنگ که مملو از رنگهای گیاهی ، معدنی و یا شیمیایی مخلوط با آب است داخل شده و با حرارتی ملایم که از کوره تعبیه شده در زیر پاتیل نشات می‌گیرد بارنگهای همگن درآمیخته و الوان می‌گردند.
آن گاه الیاف رنگ شده را در پاتیل ثبوت ریخته و با استفاده از زاج رنگ را بر تن لیف ثابت می‌کنند و سپس الیاف را در حوضچه یشستشو با آب می‌شوند تا رنگهای زائد جدا شوند و در پایان الیاف را به صورت کلاف بردار بست‌ها افکنده تا خشک شوند.
در گذشته رنگرزان از رنگ‌های گیاهی نظیر پوست گردو،انار، زردچوبه، و زعفران استفاده می‌کرده اند.
از آن جا که منطقه بایگ در تربت حیدریه یکی از مهمترین مناطق پرورش کرم ابریشم و تولید الیاف ابریشمی است,فن پارچه بافی ابریشم در این ناحیه نیز در کارگاههای فرت بافی از رونق قابل توجهی برخوردار است و از این رو یکی از غرفه‌های موزه به نمایش چگونگی بافت و نحوه‌ی شکل گیری پارچه‌ها برای دوخت دستمال‌ها روسری‌ها و پیراهن‌های ابریشمی استفاده می‌کنند.
همچنین از بافت‌های ابریشمی قبایی موسوم به آجیقه می‌دوزند که رویه آن ابریشمین است و افراد اعیان در فصول سرد سال از آن استفاده می‌کنند.
یکی دیگر از صنایع نساجی منطقه بایگ،ابریشم کشی است,این حرفه از زمان‌های بسیار دور در تربت حیدریه رایج بوده است. لیکن امروزه این حرفه بدلیل سختی شرایط کار پیله کشی توسط دست انجام می‌شد , امروزه این کار با چرخ صورت می‌گیرد و روش کار بدین شکل است که مقداری پیله داخل دیگ آب داغ می‌ریزند تا شفیره داخل آن کشته شود, سپس رشته‌های ابریشم را از چند پیله به مشوره می‌بندند و به وسیله دست یا چرخ برقی شروع به کار می‌کنند.
پیله کش با به دست گرفتن چوبی به نام شاگردک رشته‌های نخ را از پیله جدا می‌کند. در مجموع فن ابریشم کشی شامل مراحل پیله کشی ،لای گیری و کلاف کشی می‌باشد.
نمد مالی یکی از صنایع دستی شهرستان تربت حیدریه می‌باشد که در آن خطه از رونقی نسبی برخوردار است , مواد اولیه نمد مالی پشم گوسفند یا شتر می‌باشد که آن را از دامداران می‌خرند پس از تهیه پشم آن را با کمان حلاجی نمدمالان حلاجی می‌کنند تا آماده کار شود.
آن گاه قالب را روی زمین انداخته وپشم ریز را به شکل یکنواخت روی قالب می‌ریزندو سپس مقداری سر پشم روی آن ریخته و به آن آب می‌افزایند تا پشم‌ها بهم بچسبند بعد از خشک شدن مجدداً روی آن پشم می‌ریزندو شروع می‌کنند به مالیدن.
هر نمد نزدیک به 4 تا 5 ساعت مالیده می‌شود ,در پایان عملیات نمد مالی نمد را در مقابل آفتاب قرار می‌دهند تا خشک شود.
قالی بافی یکی از صنایع بافندگی شهرستان تربت حیدریه است که اکنون مرکز تولید قالیچه‌های بلوچی می‌باشد.
قالیچه‌ها و قالی‌های تربتی از نوع بافت یک پود هستند و گره‌های آن از نوع فارسی است.
هم چنین از موی بزدر کناره پیچ فرش‌ها استفاده می‌کنند و دارای چله ای پشمی اند. مهمترین مشخصه‌ی قالیچه‌های تربتی امتزاج طرح‌ها و نقوش افغانی با نقوش عشایر ی است.
از نقش‌های مهم قالی در تربت می‌توان به نقوش کلاته، سالار خانی،میری داری، بله کانی، ریگانی، نقش پترو اشاره کرد.
در تربت قالی بر روی دارهای زمینی و دیواریبافته می‌شود و الیاف پشم و نخ‌های پنبه ای عمده‌ترین مواد بکار رفته در ساختمان این زیراندازها می‌باشند.
در یکی دیگر از غرفه‌های موزه به نمایش شیوه‌ی کار گلیم بافان تربتی پرداخته شده است.عموماً در تربت حیدریه برای بافت گلیم ازدارهای افقی و گاه عمومی سود می‌برند.
ابزار کار استادکاران گلیم باف عبارتند ازدفتین کارد گلیم بافی و قیچی , معمولاً در بافت گلیم از نخ‌های پشمی استفاده می‌کنند. نقوش به کار رفته بر گلیم‌های تربتی نقوشی عشایری هستند که در آنها از طرح‌های ساده‌ی رنگین استفاده شده است.
در این غرفه علاوه بر گلیم بافی, نوعی دیگر از بافته‌های زیر اندازی سبک با بافتی نسبتاً متراکم قرار دارد که با استفاده از دستگاه‌های پلاس وزیلو بافی و الیاف پنبه ای بافته می‌شود.
این زیر انداز به سبب مواد تشکیل دهنده مناسب مناطق گرمسیری است و دارای حاشیه یا نوارهای رنگین است که بر سطح آن نقوش هندسی ساده و تک رنگ خود نمایی می‌کند.
از گذشته‌های دور ،عطاری‌ها در میان مردم ناحیه خراسان شهرت داشتند و بنیان طب سنتی این سرزمین راتشکیل می‌دادند ,وفور گیاهان دارویی متنوع در دشت‌ها و صحراهای منطقه به غنای ایندانش می‌افزود و گسترده‌ی طب گیاهی را وسعت می‌بخشید.
از مهم‌ترین گونه‌های دارویی و ادویه در عطاری‌ها می‌توان به گل گاوزبان ،اسطو خودس، سه پستان،کاکوتی و غیره اشاره کرد.
عطاری‌ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی مردم، سایر حوائج آنها را درزمینه تهیه‌ی انواع شربت ها، عرقیات و غیره مهیا می‌نمودند. از میان عرقیات موجوددر عطاری‌های سنتی می‌توان از عرق نعنا، مرزه،شاه تر،زیره، چهل گیاه و آویشن نام برد.
حرفه‌ی سنتی آهنگری در تربت حیدریه از رونقی به سزا برخوردار بوده است و از این رو یکی از غرفه‌های موزه را به خوداختصاص داده است.
در این غرفه نمونه‌های متنوعی از ابزار آلات آهنی نظیر انواع تیشه، کلنگ، بیل،زنجیر، خیش،چهار شاخ،انبرها و قیچی‌ها ،چاقو و .... به نمایش گذارده شده است. همچنین ابزار و وسایل کار صنعتگران آهنگر اعم از انواع انبر،پتک،چکش،سندان و کوره‌های قدیمی در معرض دید عموم نهاده شده است.
منبع:
http://razavi-chto.ir/?portal=mainportal&modules=pages&ref=272
http://qudsonline.ir/detail/Photo/58155
http://torbatheydari.blogfa.com/post-98.aspx
http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=56222&Serv=0&SGr=0