مسجد خسرو شیر

مسجد خسرو شیر ین در 100 کیلومتری شمال غرب شهر سبزوار و در نزدیکی روستای خسرو شیر واقع شده است ، این بنا زیباترین معماری عصر ایلخانیان بوده است ، در حال حاضر از این مسجد فقط دو دیوار جانبی ایوان آن باقی مانده است که در نوع خود یکی از شاهکارهای جالب معماری منطقه محسوب می‌شود ، ارتفاع این دیواره‌ها در حدود 6 متر و قطر آن 2 متر است.
چون مسجد مذکور به روستای خسرو شیر نزدیک است نام این روستا را بر این مسجد گذاشته اند، نام اصلی این مسجد ، منار مسجد است.
تزئینات این مسجد قابل مقایسه با مسجد جامع ورامین و محراب گچبری شده مسجد جامع اصفهان می‌باشد .
ایوان بنا رو به شمال است و شبستان‌های مسجد در دو طرف آن قرار گرفته اند، در هر ضلع این ایوان دو ورودی تعبیه شده که به شبستان‌های اطراف منتهی می‌شده است .
امروزه پوشش ایوان از بین رفته و فقط در دو محل ، یکی در سردر ایوان و دیگری در قسمت عقبی ، بقایای دو تویزه که به صورت باندهای جلو آمده ، گچبری و تزئینات ...مشاهده کامل متن دیده می‌شود .
گچبری این تویزه در نوع خود بی نظیر بوده و به نحو هنرمندانه ای آیاتی از قرآن را با خطوط کشیده به صورت چند ضلعی و دایره تزئین کرده اند .
تناسب خطوط و نقوش در این تویزه‌ها و نحوه برجستگی و کشیدگی آن‌ها با خطوط ریز و ظریف در بالای خطوط پهن کتیبه سراسری هماهنگی خاصی به بنا بخشیده است .
نمای بیرونی ایوان با دیواره‌های جانبی رفیع خود به وسیله سه ردیف آجر برجسته به صورت سه طاق نمای عمودی سرتاسری در آمده و طاق نماهای آخری ، قاب تزئینی قوس ایوان را تشکیل می‌دهند .
قوس ایوان بر روی دو ستون رفیع با تزئینات گچبری شده ، بنا گردیده که این ستون‌ها در قسمت پایین تخریب شده اند و در قسمت‌های وسطی به صورت دایره با نقوش کنده کاری شده بر روی گچ ، شامل ستاره‌های هشت پر و شانزده پر مزین شده است .
تزئینات در قسمت بالاتر به صورت منشور در می‌آید که این نقوش کنده کاری شده به صورت هفت و هشت دیده می‌شود ، بالای این ستون‌ها یک سرستون تزئینی گچبری شده با نقوش ستاره ای شکل ریزتر قرار می‌گیرد و پاکار قوس ایوان را تشکیل می‌دهد .
قوس ایوان با یک گودی ملایم تا راس قوس امتداد پیدا می‌کند که متاسفانه قسمت فوقانی طاق فرو ریخته است.
با مشاهده اضلاع شرقی و غربی ایوان این مسجد در قسمت بیرونی چنین استنباط می‌شود که شبستان‌های مسجد در این دو قسمت قرار گرفته و احتمالاً در دو جانب ایوان به صورت دو طبقه بوده است.
قوس جناغی ورودی‌ها داخل یک طاق نمای مستطیل شکل جای گرفته ، پیشانی و حواشی قوس‌ها بسیار زیبا گچبری شده اند ، در حال حاضر در دیوار جانبی شرق ایوان ، یک ورودی سالم باقی مانده است ، ورودی دیگر در قسمت جنوبی بوده که به کلی از بین رفته و تنها پاکار قوس آن باقی مانده است .
در جانب غربی ایوان هنوز دو ورودی باقی مانده است که ورودی طرف شمالی دقیقاً شبیه ورودی ضلع شرقی است که شرح نقوش آن داده شد .
این ورودی از نظر شیوه طاق زنی و تزئینات ، مشابه سایر ورودی‌های بنا است ، فقط گچبری زمینه طاق نمای بالای قوس ، به جای نقوش با رنگ کنگری ، یک دایره تزئینی با ستاره چها پر در بالای قوس و سایر قسمت‌های زمینه را لوزی و ذوزنقه‌های درهم پر می‌کند که شبیه دهانه یک کندوی عسل ساخته شده است .

در دو متری بالای ورودی‌های یاد شده یک باند گچبری به عرض تقریبی 45 سانتیمتر وجود دارد که آیاتی از قرآن را با خط ثلث مایل به کوفی از نوع خطوط ثلث تزئینی وجود دارد که این آیات را شامل می‌شود ، زمینه این کتیبه با نقوشی پر شده است .
حاشیه بالای این باند گچبری شده به وسیله یک نوار باریکتر به شکل نیم دایره هایی که شعاع‌های آن رسم شده مزین شده است . این باند ، دور تا دور ایوان را ادامه داده است و هم اکنون ادامه آن در ضلع شرقی ایوان وجود دارد .
به نظر می‌رسد که در زیر سازی گچبری‌ها به همراه ملاط ماده کبود رنگی نیز اضافه شده که به طور حتم به استحکام آن کمک می‌کرده است .
این بنا در تاریخ مهر ماه 1378 مورد مرمت قرار گرفته و نقوش آن تثبیت شده اند .
محمد عبدالله زاده ، باستان شناس اهل سبزوار در مورد این بنا گفت : " من در این مسجد عملیات پی گردی برای بازشناسایی محراب انجام داده ام و در جریان این پی گردی مشخص شد که به دلیل قرار گرفتن بنا در مسیر سیلاب ، شواهد معماری از بین رفته اند .
"
در کتاب تاریخ بیهقی ، صفحه 43 درباره این مسجد آمده است :« پسر ابن ساسویه ، یزد خسرو بود که خسرو شیر جوین و خسرو آباد بیهق و خسرو جرد بنا کرده است .
»
این مسجد در سال 1356 شمسی توسط گروه بررسی باستان شناسی سبزوار به سرپرستی آقای فائق توحیدی ، شناسایی گردید ، بسیاری از پژوهشگران توحیدی تاریخ احداث مسجد را در دوران ایلخانی می‌دانند .
در سال 1378 گمانه زنی در ایوان این مسجد به منظور باز شناسی پلان و مشخص شدن وضعیت محراب و مطالعه پدیده‌های انسان شناسی و سازه‌های معماری صورت گرفت که پدیده‌های به دست آمده موید این مطلب است که این محوطه یک محوطه اسلامی متعلق به قرون اولیه و میانی است .
به دلیل این که این گمانه زنی تا رسیدن به خاک بکر ادامه پیدا نکرد ، اظهار نظر در مورد دوران پیش از اسلام در این محل ممکن نیست .
در بهار سال 1379 نقوش گچبری و کتیبه‌های بنا توسط مرمتگران برداشت شد ، این بنا به صورت یک ایوانی احداث شده که محراب آن در ضلع جنوبی در وسط بنا بوده و ورودی بنا از ضلع شمالی است .
در طرفین بنا دو رواق قرینه یکدیگر وجود دارد که به شبستان‌های اطراف متصل می‌شده است . مردم کهنسا ل محل در این مورد می‌گویند به هنگام کودکی در ضلع شرقی بنا مناره ای بوده که جهت بازی به درون آن می‌رفتند .
شاید به جهت وجود همین مناره ، آن را منار مسجد می‌نامیدند .
بر اساس شواهد و مدارک تاریخی و مشاهدات محلی مشخص می‌شود که در این محل شهر بزرگی وجود داشته و تا دوره تیموری نیز دایر و آباد بوده است . این منطقه در مسیر سیلاب قرار گرفته که آثار جاری شدن سیلاب‌های متعدد پاییزی و بهاری در پایه‌های این بنا مشاهده می‌شود .
این بنا به شماره 2093 و در تاریخ 27/5/1377 به ثبت رسیده است .

منبع:
با تشکر از احسان محد حسینی – فاطمه کردی
http://sinapress.ir/
http://hayat.ir/
http://www.negahmedia.ir/
http://www.asemankafinet.ir/