بنای خورهه

آدرس : جاده محلات به آبگرم، سپس خورهه با جاده آسفالته حدود ۲۰ کیلومتر. جاده قم به اصفهان ، نرسیده به شهر دلیجان (۷۰ کیلومتری قم) ، روستای دودهک سپس به سوی خورهه با حدود ۱۲ کیلومت
مجموعه بقایا و آثار بجا مانده در منطقه تاریخی خورهه محلات از جمله مهمترین آثار تاریخی کشور است که ابهامات زیادی را در خصوص قدمت، معماری، کاربرد و نوع استفاده از بنا را در بین مورخان و باستان شناسان داخلی و خارجی ایجاد نموده است.
مورخان از این مجموعه به نام آتشکده، معبد، کاخ و مرکز برگزاری جشن‌ها و مراسم ملی و مذهبی، عمارت و منزل ییلاقی و قبرستان یاد نموده اند.
در کاوش‌های بعمل آمده از این منطقه تاریخی، آثار متعددی از دوره سلوکیان ، اشکانیان، ساسانیان و دوره اسلامی بدست آمده که نشانگر کاربرد آن در دوره‌های مختلف بوده است.
خورهه در اوستا به معنی محل برآمدن خورشید بوده و کلمه خور هم به معنی خورشید و آفتاب و همچنین عمارت ییلاقی بکار رفته است که در هر صورت تفسیر این بنای را در این منطقه مشخص می‌نماید.

خورهه یکی از بخشهای محلات است که در شمال شرقی این شهرستان در بین روستاهای دودهک، ورین و آب گرم، در کنار رودخانه خورهه واقع شده است. ارتفاعات هفتاد قله خورزن، سنگ تراش و طایقان ...مشاهده کامل متن آن را احاطه کرده اند.
رودخانه خورهه یکی از کوههای طایقان سرچشمه می‌گیرد از کنار تپه باستانی خورهه عبور کرده و در روستای دودهک به رودخانه قمرود می‌پیوندند.
بررسی‌های انجام شده و همچنین آثار مکشوف در دشت خورهه نشانگر این موضوع است که سابقه سکونت در این منطقه به هزاره دوم ق.م می‌رسد. البته در خصوص ساختار و نوع معماری بنای خورهه مدارک و اسنادی به صورت مکتوب در کتب تاریخی وجود ندارد ولی مورخان و باستان شناسان داخلی و خارجی مطالب متعدذی را در مورد اصالت بنا و نوع معماری آن نقل نموده اند.
«لویی واند نبرگ در کتاب باستان شناسی ایران باستان به نقل از هر تسفلد آورده است که قابل تذکر است که شیندلر، کمی به سمت جنوب در خورهه که سر راه اراک به کاشان یا قم واقع است معبدی یافت که هنوز دو ستون یویانی کشیده در آن بر پا بود ...»
«دکتر ج. کریستی ویلسن در کتاب تاریخ صنایع ایران می‌نویسد: خرابه‌های معبد دیگری از زمان سلوکیه در دره خورهه واقع در محلات پیدا شده است. گرچه بنا منهدم شده و از بین رفته ، ولی سنگهای تراشیده به سبک و شیوه ایونیک (Ionic) که نسبت به قطرشان زیاد است و مطابق اصول صنعتی یونان از تناسب خارج می‌باشد».
اطلاعات ارائه شده توسط مورخان اختلافات زیادی را در مورد اصالت بنا ایجاد نموده که آیا واقعاً مجموعه خورهه توسط سلوکیان و یونانیان برای معبد ساخته شده و یا توسط ایرانیان سفر کرده به غرب و الهام گیری از معماری یونانی به منظوری دیگر بنا شده است.
در خصوص پلان معماری خورهه هیچگونه مطلبی در اسناد تاریخی وجود ندارد و تنها آقای مهندس علی حاکمی در سال ۱۳۵۵ توانست نقشه اولیه خورهه را با تحلیل معماری را زیر تهیه کند:
بنای مجموعه تاریخی خورهه در مساحتی حدود ۳۵۵۰ متر احداث گردید که شامل سه بخش ایوان اصلی ، مجموعه بخش شمالی و مجموعه بخش غربی می‌گردد.
ایوان اصلی دارای ۱۲ ستون در دو ردیف بوده و در چهار طرف دارای دیواره جرز مانندی است. ضلع شرقی با ۱۰ پله به خارج از بنا ارتباط می‌یافته و همچنین در ضلع غربی دروازه ای برای ورود و خروج تعبیه شده بود.
دو ستون سنگی باقیمانده بنا بر روی صفه سنگی این ایوان استوار است.در راهروهای ضلع شرقی و غربی تعدادی پله وجود داشته که احتمالاً به منظور دسترسی به طبقه دوم بوده است.
ارتفاع ستونها ۳۳/۷ متر بوده که با توجه به حجم سقف ایوان، حدود ۵/۹ متر می‌شده است.
بخش شمالی بنا شامل تعدادی راهرو و اتاقهایی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار داشته و با دیوارهای قطوری محصور می‌شده است. مساحت حیاط حدود ۹۵/۷ × ۴۵/۸ متر است.
از طریق دری که در ضلع شمالی بنا قرار داشته، افراد خصوصی وارد این بخش می‌شده اند. سایر اتاق‌ها با راهروهای باریک و بلند به هم متصل بوده اند.
بخش غربی مجموعه شامل چند اتاق با راهرو و پله هایی به یکدیگر ارتباط داشته اند که پلکان ضلع غربی به پشت بام ایوان ستوندار وصل می‌شده است.
ستون‌های سنگی: جنس ستونهای خورهه از نوع سنگ تراورتن است که در گروه سنگهای آهکی رسوبی طبقه بندی می‌شوند. این سنگها که دارای فرو رفتگی‌های متعدد می‌باشد از معدنی سنگی که در شمال غرب خورهه و در فاصله ۵۰۰ متری قرار دارد به این مکان آورده اند.
غرب خورهه و در فاصله ۵۰۰ متری قرار دارد به این مکان آورده اند. بقایای ستون‌ها و سر ستونها موجود نشان می‌دهد که این ستون‌ها فاقد شیار و یا نقش و نگارهای به سبک آثار موجود در تخت جمشید بوده و از پایه ستون به طرف بالا به کل مخروطه ناقص باریک می‌شده است.
قطر پایین ستون‌ها حدود ۷۵ سانتیمتر و قطر انتهایی آن حدود ۴۵ سانتیمتر می‌باشد. هر ستون از ۶ قطعه که بر روی یکدیگر قرار گرفته اند تشکیل می‌شده و در مرکز هر قطعه حفره ای مکعب شکل به ابعاد ۵/۳ × ۴ × ۵ سانتیمتر برای قرار دادن قطعه ای چوب در داخل آنها جهت نگهداری قطعه روی آن و جلوگیری از لغزش و جابجایی ساخته می‌شده است.
سر ستون‌ها سبک و شیوه ایونیک که زائیده هنر یونانیان قدیم است ساخته شده و در هر طرف دارای دو مخروطه ناقص می‌باشد. در محل اتصال دو سر مخروط ها، علامت ضربدری به صورت برجسته تزئین شده است.
سطح بزرگتر مخروط‌ها که نقش حلزونی دارد دو به دو در پشت یکدیگر قرار دارند. دوتایی این مخروط‌ها در نمای بیرونی بنا قرار داشته و دوتای دیگر آن به طرف داخل ساختمان می‌باشد.
قطر حلزون‌ها حدود ۳۰ سانتیمتر و فاصله بین آنها حدود ۲۰ سانتیمتر است. سر ستون‌ها بخشی از ساقه
ستون می‌باشند که از سنگ ابزار شده و سقفی مسطح شکل بر روی آن قرار داشته است.
طبق اسناد موجود تا سال ۳۷۸ هجری ۴ ستون در خورهه پا برجا بوده است که احتمالاً در سالهای بعد ۲ ستون آن تخریب شده است. ستون‌ها دارای پایه ستونی مستحکم مکعب شکل به ابعاد ۲۰ × ۸۴ × ۸۴ سانتیمتر بوده که از سنگ یک تکه ابزار شده اند.
تا کنون دو عدد ستون بر اساس کاوش‌های صورت گرفته در محل پیدا شده است. همچنین باقایای اشیاء سفالی بر اثر حفاریها کشف شده که متعلق به دوره قبل از میلاد، دوره اشکانیان و ساسانیان می‌باشد در منطقه یافت شده است.
عمده این اشیاء سفالی در سال ۱۳۵۵ به دست آمده است.
از دیگر اشیاء مشکوفه می‌توان به پیه سوز سفالی، کوزه دسته دار، کوزه کروی شکل لوله دار، قطعه سنگهای تزئینی ، اشیاء فلزی، قطعه‌های شیشه و تعداد ۷ اسکلت انسان اشاره نمود.
البته اسکلت‌ها با توجه به نوع دفن آنها که که بر روی شانه راست و به سوی قبله صورت گرفته احتمال زیاد می‌رود که متعلق به دوره اسلامی بوده باشد. مجموعه تاریخی خورهه با شماره ۱۳۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منبع :http://www.mahallat.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=0&PageId=36&codeV=1&tempname=Main