قالیبافی از جمله هنرهای اصیل و ارزشمندی است که سابقه ای بس طولانی در ایران دارد.این هنر اصیل با فرهنگ کهنسال این مرز و بوم پیوندی ناگسستنی داشته و در گذر قرنها یکی از دستاوردهای مهم ایرانیان محسوب شده و در حال حاضر جزئی از زندگی و فرهنگ جامعه ایران اسلامی بشمار می‌آید.
بدون تردید فرش علاوه بر ابعاد اقتصادی آن مظهری از هنر ملی و میراث فرهنگی کشور ایران اسن و حفظ و حراست و بسط و گسترش آن یک وظیفه ملی برای تمامی جامعه ایرانی است.
پیوند بین آثار تاریخی و طرح‌ها و نقشه‌های فرش اصیل ایرانی نمایانگر ابعد فرهنگی این صنعت و بیان کننده نو آوری،خلاقیت و اوج شکوفایی هنر روستائیان و طبقات محروم است که با کمترین امکانات در طی قرنها به آفرینش جلوه هایی شگفت انگیز آن پرداخته اند.
قایبافی ابتدا در میان ایلات و قبایل چادرنشین که کار اصلی و عمده آنان دامداری بوده است پدیدار شد و این مردمان پس از فراگیری فن رسیدن و بافتن آن،ابتدا بافت گلیم و بعدها بافت قالیچه‌های پشمی را فرا گرفتند.با کشف قالیچه معروف پازیریک، عقیده باستانشناسان بر این است که فرش پرزدار و گره دار بیش از 3 تا 4 هزار سال است که در ایران بافته می‌شده است.نقطه اوج قالیبافی در ایران شاید بتوان دوره صفویه نامید چرا که در این دوره کارگاههای قالیبافی شاهی در اقصی نقاط بر پا شده بود و بازرسانی از کار این کارگاهها نظارت می‌کردند و قالیهای بافته شده در این دوره زینت بخش موزه‌های دنیا است.
در طی بررسی مکتوبات موجود در زمینه قالی بافی،مطلبی درباره قالیهای منطقه ایلام بدست نیامد.چنانکه از مطالعات آنها بر می‌آید،این است که دست بافتهای اولیه کردی از تاریخ و قدمت چندانی برخوردار نبوده و به حدود صد سال گذشته باز می‌گردد.قابل ذکر است که مردم این مناطق کردنشین بدلیل سنت‌های عشایری دارای محصولات متنوعی از دست بافتها هستند.نقوش قالی کردی منطقه ایلام(با توجه به تطبیق آنان با دست بافتهای عشایری فارس و لری)برداشتی ضعیف از دست بافتهای قشقایی است.به احتمال قوی این مسئله دلیل کوچ عشایری به دیگر مناطق غرب کشور است.در این جایجایی‌ها بافنده طرح را دیده و آن را در خود به کار می‌گرفته و یا از فرش دیگری عیناً بافته است.البته پرداختن موشکافانه به فرش ایلام نیاز به پژوهشی جداگانه دارد.
مواد اولیه قالی:
1-پشم
2-ابریشم
3-پنبه
4-نخ چله
انواع نخ چله:1- پنبه ای2-ابریشمی3-پشمی
در استان ایلام در قالیهای کردی تنها از نخ پنبه ای استفاده می‌کنند
ابزار قالی بافی:
1-دار قالی:دار افقی-دار عمودی
ابزار‌های مثل قلاب-دفه-شانه-قیچی-کاردک از دیگر وسای مورد نیاز برای بافت قالی می‌باشد
نحوه بافت:
نوع گره در قالیهای امروزی منطقه ایلام ترکی بافت بوده و رج شماره قالیها از 45 تا 65 رج می‌باشد.روش بافت قالی به این صورت بوده که بعد از گلیم بافی ساده قالی با نخ پنبه ای پود گذاری شده و بعد از پودگذاری در هر رج یک پود سفت و نازک با دست از میان چله عبور داده میشود.لازم به ذکر است بعد از اتمام هر رج اضافه پودها قیچی می‌شوند.
انواع نقشه‌ها قالی
1-ربعی یا 4/1
2-نیمی یا 2/1
3-تمام یا سراسری
4-واگیره
قالیهای کردی
قالیهای اصیل و قدیمی هستند که نقش آن نسل به نسل تا به امروز باقی مانده است.آنچه مسلم است در نقوش قالیهای کردی ایلام نفوذ نقش مایه‌های لری و قشقایی کاملاً هویدا است و با قالیچه‌های منطقه عرب چریانلو نقاط مشترک دارد.
قالیبافان منطقه ایلام از پشت قالیها قدیمتر گره‌ها را شمارش کرده و به همان تعداد روی چله قالی جدید گره زده میشود در بعضی از موارد بافنده نقش مایه‌های را به قالی اضافه یا حذف می‌کند.
مواد ذیل در تغییر کیفیت بافت مجدد قالی کردی تاثیر بسزایی دارد.
1-مهارت بافنده
2-رنگ الیاف
3-سلیقه بافنده
4-جنسیت الیاف
5-فرسودگی قالی الگو
قالیهای کردی جنبه تولیدی نداشته و صرفاً جهت مصرف خانوارهای روستایی و عشایر بوده استابعاد انها معمولاً در اندازه‌های قالیچه ای می‌باشد و استاندار مشخصی برای قالیها وجود ندارد.
قالیهای کردی تنها در تنگناهای اقتصادی که خانواده‌ها با آن روبه رو می‌شوند فروخته میشود.
انواع نقوش قالی کردی
1-نقش حوضی: رایج‌ترین نقش فرش‌های قایهای کردی در ایلام نقشه حوضی یا ترنج ترنج می‌باشد که از پانصد سال قبل از میلاد مسیح در بسیاری از مناطق مرسوم بوده و نمونه ای از آن در موزه ارمیتاژ نگهداری میشود.
2-نقش گل هشت پر:این نگاره قدیمی‌ترین نقش متداول در قالیهای عشایری است و پراکندگی ان از دیگر نگاره‌های مشترک آنها چندین بار بیشتر است.این نقش مایه بیش از دو هزار چهار صد سال است که به همین صورت و بدون تغییر در قالیهای عشایری ایران مورد استفاده قرار گرفته است.
3-نقش خراسانی:نش مایه ای است که از یک لوزی میانی تشکیل شده که از هر ضلع آن سه نگاره قلاب مانند منشعب شده است.این نقش مایه یکی از صورت‌های مختلف معروف به خراسانی است که در این نقوش قلاب مانند ساده شده،سر و گردن حیوانات است که به شیوه بسیار متنوع به ویژه برای آراستن ترنجهای لوزی شکل از آن استفاده می‌کنند.
4-نقشه بوته سه گل
5-نقش گل شطرنجی: این نقش خود به سه نوع دیگر تقسیم میشود:شطرنجی شهری-شطرنجی ساده-شطرنجی پله ای
5- نقش بته جوجه
واژه جاجیم که در اصل جاجم خوانده می‌شودو ظاهراً لفظ ترکی است چون تا با امروز در آسیای صغیر و قفقاز و ترکمنستان همان جاجم گویند و در زبان فارسی نیز واژه جاجیم و جاجم زودتر از سده دهم هجری ضبط نشده است
در جاجیم برای پیداری کردن طرح و نقش از تار نیز همچون پود کمک می‌گیرند گه بر خلاف گلیم که هر دو رویه آن پود هست و تارها پیدا نیست.
جاجیم دستبافی است که به هر دو رویه آن تارها آشکار است.
به حکم کاربرد تارها رنگارنگ و نقش پرداز روش طراحی جاجیم سوای نقش پردازی گلیم است چرا که جهت امتداد طرح و نقش به تبع جهت امتداد رشته‌های تار ناگزیر قائ است و از درازا به همین سبب نقش پردازی جاجیم منحصر است به نقش محرمات قائم(راه راه) طرح‌های چهار خانه و شطرنجی و طرح‌های سراسری که در جهت قائم قابل امتداد می‌باشد.
در گویش ایلامی طره‌ها و نقش‌ها به این نامها خوانده میشود.
3 بنی-5 بنی-7 بنی-خانه خانه-راه راه
منبع:بنیاد ایرانشناسی شعبه ایلام
http://ilam-miras.ir/index.aspx?siteid=71&pageid=372
