یخچال خشتی میبد، یگانه سازمانده یخچال‌های قدیمی این منطقه است که در داخل شهر میبد و در فاصله 50 کیلومتری شمال یزد، درکنار راه کاروانسرا و در جوار چاپارخانه، آب انبار و رباط اصلی مشهد واقع شده است و مخصوص ساخت و نگهداری یخ بوده و با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه یکی از نشانه‌های تمدن مردم این منطقه به شمار می‌رود.
ساختمان عظیم این یخچال خشتی از خشت و گل خام می‌باشد و از چهار قسمت اصلی، حوض یخ بند، دیوارهای سایه انداز، گنبد اصلی و مخزن یخ تشکیل شده است. محوطه یخبند یخچال میبد حوض گلی و کم عمق تقریبا 5/0 متر به مساحت تقریبی 8000 متر مربع است و دیوارهای بلند سایه انداز با ضخامت دو متر وارتفاع 8 متر در سه جهت جنوبی ( با طول 42 متر) شرقی و غربی با طول 20 متر قرار دارند.
سطح قاعده دایره ای این گنبد حدود 300 متر مربع است و ارتفاع گنبد تخمیناً 15 متر می‌باشد . پهنای دیوار خشتی گنبد از بالا به پایین به طرز ماهرانه ای کاهش می‌یابد به گونه ای که از 4/2 متر در قاعده به 25 سانتیمتر ( پهنای یک خشت میرسد .
در یخچال میبد و سازه‌های مشابه، سه مرحله «یخ سازی»، «یخ داری» و «تحویل یخ» در یک محل صورت می‌گرفت.
یخچال گنبدی میبد، نمونه‌ای از سازه‌های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران است که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می‌رود و که از این نوع یخچال‌ها هنوز دو عدد در کرمان، کاشان، زواره، نایین، بم، سیرجان و میبد وجود دارد.
از نکات بسیار مهم در طراحی و کاربری این سازه‌های آبی، همخوانی و هماهنگی آنها با زیست بوم منطقه است که در شمار سازه‌های «سبز» محسوب می‌شدند.
از ویژگی مهم این سازه‌ها، به‌کارگیری درست و مدیریت مناسب منابع آب در مناطق خشک و نیمه خشک ایران است؛ با ساخت این یخچال‌ها نه تنها تابستان‌های گرم و سوزان با دشواری‌های کمتری طی می‌شد، بلکه برای دیگر فصل‌های سال و مواقع کم آبی و خشک‌سالی‌های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس بود.
کارایی یخچال‌ها در سال دوبار صورت می‌گرفت؛ یکی در میانه زمستان (برای انباشتن یخ در مخزن و پوشاندن سطح یخ با پوشال و کاه) و دیگری در میانه تابستان (بهره‌برداری از یخ‌های انباشتی برای شرب و نیازهای دیگر)
روش تهیه یخ به‌این صورت بود که در طول شب‌‌های سرد چله زمستان، آب نهر یا قنات را از مسیر آبروها به حوض یخبند هدایت می‌کردند تا اینکه یخی ضخیم، فشرده و چند لایه در یخ بند‌ها تشکیل شود.
پس از تشکیل یخ، آن‌را شکسته و در پاچال می‌ریختند و در بین تکه‌های یخ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شوند و این‌کار باعث می‌شد تا دیرتر ذوب گردند. آبی که از ذوب یخ به‌دست می‌آمد، نیز به حال خود رها نمی‌شد؛ یک راه‌آب باریک در پایین پاچال دیده شده بود تا مقدار آب ناچیزی که از ذوب احتمالی یخ‌ها به‌وجود می‌آمد، به سمت چاه سرازیر گردد.
برای تهویه هوای داخل گنبد، دریچه‌ها و روزنه‌هایی ساخته شده بود تا مانع ذوب یخ در زمان‌‌های گرم سال شده و تهویه مناسب صورت گیرد. تمام این برنامه‌ریزی‌ها برای بهره‌برداری و مصرف یخ در روزهای گرم تابستان بود تا «یخچال دار» یخ‌ها را در درگاه جنوبی یخچال، به مردم تحویل دهد.
یخچال میبد که به شماره 1826 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده از خشت و گل ساخته شده است.
در کنار این معماری شگفت، «نارین قلعه»، «آب انبار کُلار» و «چاپارخانه» قرار دارند که باهم یک مجموعه معماری تاریخی ارزشمند را در شهر میبد یزد تشکیل می‌دهند.
منابع:
http://www.yjc.ir/fa/news/3278347
http://dadaryha.com/blog/578
http://yazd.irib.ir/componen1
http://forum.saramad.ir
