قلعه شاهدژ

قلعه شاهدژ در فاصله پنج کیلومتری شرق نهبندان و مشرف بر فراز کوهی منفرد به نام شاهدژ واقع شده است که از سطح زمینهای اطراف آن 300 متر بلندتر است
قلعه شاهدژ در ارتفاع 1400 متری از سطح دریا در فضای وسیع قله کوهی منفرد که از اطراف به دشت‌های با و وسیع اشراف دارد ، قرار گرفته است این بنا در نقطه ای قرار گرفته که سه مسیر سیستان ، بلوچستان ، و قهستان را در بر می‌گیرد
در چهار گوشه قلعه برجهای بلندی قرار داشته که امروزه تنها یکی از آنها در ضلع جنوب غربی قلعه سالم مانده است آنچه بیشتر از هر چیز دیگر نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌نماید درب ورودی قلعه و قطعه سنگ بسیار سنگین و بزرگی است که به طرز ماهرانه‌ای تراشیده شده است.
ورودی قلعه یک فضای مربع شکل کوچک است که به سحن بزرگ قلعه منتهی می‌شود.
در داخل قلعه فضاهایی نظیر اتاق‌های سربازان، اصطبل، آب انبار، برج‌هایدفاعی، حصار انبار آذوقه و سایر قسمت‌های ضروری وجود داشته است، طبق بررسی‌های به عمل آمده این قلعه گنجایش 3 هزار نفر را داشته است.
شالوده این بنا متعلق به دوران ساسانی است که در دوران اسلامی توسط اسماعیلیانخریداری، بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته و حدود 4 هزار نفر فدائی در آن زندگی می‌کرده اند
این قلعه که در اواخر ...مشاهده کامل متن دوران قدرت اسماعیلیان از اوایل قرن هفتم هجری قمری در اختیار آنان قرار داشته را می‌توان حد نهایی و آخرین دژ این فرقه در جنوب قهستان دانست.
قلعه شاهدژ، شاهکاری از دوره اسماعیلیه است که بر روی بقایایی از یک قلعه ساسانی بنا شده است.
بخش هایی از این قلعه با روی هم قرار دادن سنگ‌ها بدون ملات ساخته شده و فداییان اسماعیلیه از این دژ عظیم سنگی برای دفاع استفاده می‌کردند. مصالح بنا تماما از سنگ و آجر است که بعضا بدون ملات روی هم قرار گرفته اند.
این قلعه گنجایش سه هزار نفر را داشته است و در دوره اسلامی اسماعیلیان با خرید این قلعه ساسانی آن را بازسازی و مورد استفاده قرار داده اند.
یکی از ویژگی‌های این اثر موقعیت استراتژیک و سوق الجیشی آن است به گونه ای که در نقطه ای قرار گرفته که در چهارراهی مسیرهای کاروان و تاریخی از سه مسیر سیستان، بلوچستان، کرمان و قهستان واقع شده است.
در فاصله حدود ۵ کیلومتری غرب قلعه شهر تاریخی نهبندان و حدود یک کیلو متری شمال آن روستای خوانشرف یا خوشاره قرار گرفته است.
این قلعه که در اواخر دوران قدرت اسماعیلیان از اوایل قرن هفتم هجری قمری در اختیار آنان قرار داشته را می‌توان حد نهایی و آخرین دژ این فرقه در جنوب قهستان دانست.
ویژگی‌های معماری:
قلعه تاریخی شاهدژ مجتمعی بزرگ از عناصر و اجزای معماری مختلف با کارکردهای گوناگون است که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. وجود بعضی عناصر مانند گذرها و کوچه ها، آب انبارها و ارگ در کنار اتاقک‌های متعدد و متنوع نشان دهنده این است که در حقیقت این محل کارکردی شبیه پادگان بزرگ نظامی داشته است.
اولین عنصر معماری که هنگام ورود به قلعه به چشم می‌آید، باروی آن است که به همراه برج‌ها کارکرد دفاعی داشته و دور تا دور قلعه وجود داشته اند. بیشتر مصالح مورد استفاده در ساخت بارو قطعات سنگی است.
کیفیت بارو و میزان استحکام و دقتی که در ساخت آن می‌شده در قسمت‌های مختلف قلعه متفاوت است به گونه ای که در نقاطی که دسترسی و امکان نفوذ به قلعه آسان‌تر بوده، باروها مستحکم‌تر ساخته شده اند تا دیوارهای دفاعی مناسبی در مقابل تهاجم باشند اما در قسمت هایی که به دلیل شرایط طبیعی کوه امکان نفوذ از آن قسمت‌ها وجود نداشته زیاد به بارو توجهی نشده است.در کنار باروها، عنصر مهم دیگر دفاعی برج‌ها می‌باشند.
برج‌ها عموما متصل به بارو و به صورت نیم دایره اند که بسته به محل قرارگیری، ابعاد و اندازه آن‌ها متفاوت است و دارای دو عملکرد عمده هستند. تعداد برج هایی که قابل تشخیص بوده و آثاری از آن‌ها باقی مانده ۲۵ مورد است که تمام آن‌ها در قسمت غرب، جنوب غربی و شمال قلعه قرار گرفته اند.
در جبهه غرب قلعه، یعنی قسمتی که مشرف به شهر نهبندان است و در انتهای مسیر دسترسی از پای کوه به قلعه، ورودی قرار دارد، از این عنصر معماری نیز مانند بیشتر بخش‌ها تنها دیوارهایی به ارتفاع حدود یک تا یک و نیم متر باقی مانده است.
اما نقشه این قسمت و موقعیت قرارگیری آن نشان دهنده عملکرد آن به عنوان ورودی است. مهم‌ترین دلایل در تایید ورودی بودن این فضا عبارتند از:
۱) قرار گرفتن در انتهای مسیر دسترسی از پای کوه به قلعه.
۲) وجود دو طاقنما یا فرورفتگی در دو طرف راهرو.
۳) وجود فضایی با ساختاری شبیه چهارطاقی که از چهار طرف آن راهروهایی به قسمت‌های مختلف قلعه امتداد دارد.
۴) قرار داشتن دو اتاقک در دو طرف ورودی.
۹ آب انبار در نقاط مختلف قلعه پراکنده اند. نحوه پراکنش آب انبارها به گونه ای است که با توجه به وسعت زیاد قلعه(۵۳۲۷۲ متر مربع) و فاصله زیاد میان نقاط مختلف آن از یک سو و اختلاف ارتفاع زیاد میان نقاط مختلف قلعه از سوی دیگر و دشواری رفت و آمد میان نقاط مختلف قلعه دسترسی به آب به آسانی امکان پذیر باشد.
در میان عناصر و اجزای معماری قلعه یکی از سازه هایی که نسبت به سایر عناصر از سلامت بیشتری برخوردار است و با توجه به مصالح و استحکام زیاد، به نظر می‌رسد مورد توجه خاص بوده است دو تالار موازی به طول ۱/۱۴ و عرض ۵/۲ متر است و پوشش قوس پنج او هفت تند این فضاها، تنها پوشش‌های باقی مانده در کل قلعه هستند.
این قسمت دارای دو طبقه بوده و به نظر می‌رسد طبقه فوقانی فضایی وسیع بوده و فاقد آن تقسیم بندی فضاها در طبقه زیرین خود است.
به توجه به این که از این طبقه آثاری از ستون، طاق، قوس یا پای قوس و یا جرزهای نگهدارنده پوشش سقف به دست نیامده است و با توجه به وسعت زیاد فضا اجرای سقف بدون استفاده از این عناصر امری بسیار مشکل بوده است.
وجود گذرها و کوچه‌های متعدد که بخش‌های مختلف قلعه را به هم مربوط می‌سازند، از عناصر شاخص قلعه اند. با توجه به ساختار طبیعی زمین و وجود شیب‌های تند و مسیرهای صخره ای که دشواری رفت و آمد را باعث می‌شده، در بسیاری از نقاط، گذرهایی ایجاد شده که رفت و آمد را تسهیل کند.
نحوه ساخت این گذرها به طور کلی به دو گونه است. بعضی از کوچه‌ها در جریان ساخت فضاهای مختلف قلعه به وجود می‌آمده اند به گونه ای که حریم دو طرف کوچه‌ها را دیوارهای انتهایی فضاها تشکیل می‌داده اند.
اما بعضی از گذرها به خصوص در بخش‌های شیبدار با چیدن دیوارهای سنگی و سپس پر کردن فضای میان این دیوارها با زمین شیبدار سطح همواری ایجاد می‌شده است.
آب آشامیدنی این قلعه و دژ نظامی از طریق آبادی‌های اطراف که کارگران آن را به ارتفاع هزار و 400 متری آن منتقل می‌کردند تأمین می‌شده و در زمان بارندگی و فصل سرما نیز از طریق جمع آوری آب باران بوده است.
قلعه سنگی نهبندان می‌تواند همان شهر ( نه ) باشد که با پلان دایره‌ای شکل خود بیانگر مجتمع‌سازی مسکونی در دوره پیش از اسلام استسفالهای پراکنده بر سطح محوطه و آوارهای قلعه از نظر فرم و تزیینات به کار رفته، موید قدمت قلعه تا دوره صفویه می‌باشد
شکل گیری تاریخی و قدمت بنا
یکی از مشکل‌ترین بخش‌ها در بررسی و مطالعه این اثر، تاریخ گذاری آن است.
کمبود مدارک و شواهد اعم از ویژگی‌های معماری، آثار و شواهد منقول و نیز منابع تاریخی باعث شده، اظهار نظر در مورد پیشینه تاریخی اثر با احتمال خطای زیادی همراه باشد.
از مهم‌ترین منابع و مدارک در تاریخ نگاری، آثار، مدارک و منابع مکتوب و تاریخی است. در طبقات ناصری اثر عثمان ابن محمد(منهاج سراج) آمده است که در زمان حمله مغول اسماعیلیان قهستان قلعه شاهنشاهی را در ناحیه نه(نهبندان) از برادر زاده بهرام شاه، حاکم سیستان خریداری کردند و از نفوذ ملوک سیستان در همسایگی خود کاستند.
بهرام شاه برای بازپس گیری قلعه رسولی نزد اسماعیلیان فرستاد و اسماعیلیان را تهدید به لشکرکشی کرد. به همین دلیل چهار نفر از فدائیان اسماعیلی در روز جمعه ای در سال ۶۱۸ وی را با کارد از پا در آوردند.
هر چند در این منبع به نام شاهدژ یا شاهدزد که نام کنونی این قلعه است، اشاره ای نشده اما با توجه به این که خانیکف روسی که در سال ۹-۱۸۵۸ به این قلعه آمده، آن را قلعه شاه نامیده، احتمال فراوان دارد که منظور از قلعه شاهنشاهی همین قلعه شاهدژ امروزی می‌باشد.
«آلفونس گابریل(۱۹۳۵-م) در کتاب عبور از صحاری ایران قلعه شاهدژ را این گونه توصیف می‌کنند. قلعه شاهدزد با بنای سنگی و برج‌های دفاعی و چند صد خانه کوچک باید زمانی مجهز و با عظمت بوده باشد.
اما بیشتر از آب انبار بزرگ در آن جا نیافتیم، بخش هایی را از آن‌ها را با خشت پخته بنا کرده بودند و دیوارهایش روکش شده بود. برای ورود به آن‌ها پله هایی ساخته بودند.
زاغه هایی در شاهدزد دیده می‌شد که به عمق زمین می‌رفت و ما مورد استفاده آن‌ها را نیافتیم. صعود به قله شاهدزد دشوار و فقط از جبهه غربی امکان پذیر بود.
آبادی نیز در همان بالا قرار داشت.» قلعه شاهدژ به ابعاد ۲۵۰۳۷۰ متر طول و عرض و حدود ۵۳ هزار و ۲۷۲ متر مربع مساحت، عنوان بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین قلعه کوهستانی شرق ایران و یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های کوهستانی ایران، یکی از منابع بالقوه اقتصادی در منطقه به شمار می‌رود.
اهمیت تاریخی و معماری اثر، موقعیت مناسب اثر و نزدیکی آن به مرکز شهری، دسترسی آسان و قرار گرفتن در مسیر اصلی ترانزیتی شرق کشور از مزیت‌های این اثر تاریخی است.
با در نظر گرفتن ویژگی‌های ذکر شده این اثر تاریخی می‌تواند به عنوان یک جاذبه گردشگری در سطح ملی مطرح شود. مهم‌ترین مزایای این اثر به عنوان یک جاذبه شاخص گردشگری:
۱) وسعت زیاد و گسترش فراوان آثار تاریخی.
۲) دارا بودن عناصر و اجزای گوناگون مانند بارو، برج ها، آب انبارها، ارک، کوچه‌ها و گذرها خانه‌ها و فضاهای مسکونی با ویژگی حیاط مرکزی.
۳) استفاده زیاد و انبوه از مصالح سنگی که باعث به وجود آمدن شکلی همگون و هماهنگ با محیط پیرامون شده است.
۴) تنوع محیطی و قرارگیری فضاهای معماری در شیب‌های تند و کند طبیعی کوه.
۵)چشم انداز گسترده و زیبا به مناظر پیرامون.
۶) قرارگیری در کنار مسیر اصلی ترانزیتی شرق کشور.
۷) سهولت در دسترسی.
۸) استفاده از سنگ به عنوان مصالح قالب که آن نیز در بخش‌های زیادی به صورت خشکه چین و بدون استفاده از ملات به کار گرفته شده است.
در بعضی از قسمت‌های قلعه سنگ بدون استفاده از ملات بر روی یکدیگر قرار گرفته‌اند و در داخل قلعه فضاهایی نظیر اتاق‌های سربازان، اصطبل، آب انبار و سایر قسمت‌های ضروری وجود داشته است.
این بنا یاد شده با شماره ‪ ۱۹۳۴‬درفهرست آثارملی کشور به ثبت رسیده است
منبع:
http://chtn.ir/Default.aspx?tabid=84&articleType=ArticleView&articleId=17985
http://www.khabarpu.com/
http://chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=91112&Serv=3&SGr=22
http://www.tebyan-ardebil.ir/description.aspx?id=32496
http://www.ghatreh.com/
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910105000513
http://birjand.irib.ir/news/1391-02-28-05-05-26/12646-1392-01-27-12-04-39
http://www.yjc.ir/
http://vista.ir/
http://fa.wikipedia.org/
http://www.forum.98ia.com/t452932.html
http://birjand.irib.ir/web/1391-02-20-04-53-32/8428-1391-07-24-06-07-10