موسیقی کتول را به لحاظ رایج و متداول بودن آن در میان ساکنین کتولی شهرستان علی آباد بنام
موسیقی کتولی معروف است. علی‌آباد کتول از نظر جغرافیایی شرقی‌ترین مناطق تبری زبان و از اصلی‌ترین بلوک استرآباد قدیم محسوب می‌شود.
نزدیکی این منطقه با بسیاری از نواحی
ترکمن نشین و از سوی دیگر همسایگی با خراسان پیچیدگی شگفتی را در مجموعه فرهنگ شفاهی علی‌آباد موجب شده‌است که می‌توان دو جریان بزرگ موسیقیایی یعنی خراسانی و ترکمنی را در بعضی از مقامات موسیقی کتول شاهد باشیم که شاخه تنومند
موسیقی کتولی ریشه‌های خود را از سمت شرق به خاک‌های خراسان و مناطق
ترکمن نشین و کرد نشین آن و از سوی شمال به دشتهای
ترکمن نشین دوانده‌است.
همچنین کتولی (کَتولی) یکی از مهم‌ترین سبکهای موسیقی آوازی
مازندران است. «کتول» به چم «بالا»، «بلندی» و همچنین «بزرگ» یا «دراز» در تبری بکار رفته است.
همچنین آنرا از سانسکریت به چم «نگهبان قلعه» و از واژه‌ی تبری «شیب» نیز میدانند. کتولی سه مقام آوازی دارد. بخش نخست آن در متریک آزاد و بخش سوم کاملا متریک است.
بخش دوم از لحاظ متریک بین آندو قرار دارد.
اساس
...مشاهده کامل متن ساختار آن مبتنی بر سه مقام آوازی به نامهای هرائی، راسته مقام و کله کش است و این سه مقام خود دارای انواع دیگری نیز هستند که به حس مجریان و چگونگی بلندی یا کوتاهی جملات ان به هنگام اجرا بستگی دارد.
هر یک از این مقامات در زمان‌های مختلف بر حسب ذوق و استعداد هنری خوانندگان و نوازندگان به اشکال مختلفی اجرا شده است که پس از شکل گیری و تثبیت به نام آن هنرمند، خوانده شده است که از جمله آنان می‌توان به مقام علی محمد صنم، یحیی گالش و حسنخانی اشاره نمود.
وجه تمایز بین این مقامها در اجرای پرشتابتر و سریعتر ان است. بدین معنی که راسته مقامها پر شتابتر سریعتر کوتاهتر و هرایی‌ها وکله کشها کشیده‌تر و سنگینتر و طول جملات آن از راسته مقامهای بلندتر میباشدبنابراین هرایی مقدمه وپیش درآمد آهنگهای کتولی و بعد از ان راسته مقامها وسپس کله کشها اوج موسیقی کتولی می‌باشد که در موسیقی آوازی کتولی خوانده می‌شوند.
بخش دیگر آواز موسیقی کتولی شامل منظومه‌ها است که منظومه عباس مسکین و عباس گالش از معروفترین آنهاست اخرین بخش از آواز کتولی ریز مقامات کتولی میباشدکه خود از مقامات اصلی گرفته شده‌است ودر حال حاضر از ریز مقامات بومی کتولی تنها تعداد معدودی در یا دها مانده‌است به عکس سایر ریز مقامات مناطق متأسفانه برخی نامهای قدیمی این بخش از موسیقی کتول به فراموشی سپرده شده‌است وهمه آنها نزد هنرمندان این مناطق باعنوان کلی ریزمقام شناخته می‌شوند.
از همین رو این بخش ازموسیقی منطقه به دودسته تقسیم می‌شود.
دسته اول در ریز مقاماتی که در ادامه راسته مقامات و کله کشها خوانده می‌شوند. این ریز مقامات از نظرکلی حالت خلاصه شده أی از مقامات منطقه هستند که با شتاب و ریتم تندتری به اجرا در می‌آورند.
حالات ادای کلمات درآنها زیر حلقی می‌باشد. ریز مقامات گروه دوم شامل ترانه‌هایی است که اختصاصاً توسط زنان خوانده می‌شود این دسته از ریز مقامات که از نظر مضمونی به جشنها و عروسی مربوط می‌شود مانند لاره لاره و دارچینی و حنا حنا … را و همچنین ریز مقاماتی که در مجالس عزاداری خوانده می‌شود از قبیل سر گریه زبان گریه می‌توان نام برد.
موسیقی سازی کتولی (داستانی، روایتی) چنانچه بخواهیم به موسیقی سازی علی‌آباد کتول نیز اشاره نمائیم ناچاریم تا آن رانیز به دسته‌های مختلفی تقسیم کنیم اما در نگاه کلی می‌توان سه دسته را نسبت به سایر بخشها پر اهمیت‌تر دانست.
دسته اول مجموعه قطعاتی که در جشنها و عروسیها مورد استفاده قرار می‌گیرد و ما آز آن پیوسته با عنوان موسیقی مراسمی یاد کرده‌ایم. این بخش از موسیقی کتول توسط سرنا ودهل بیان می‌شود که می‌توان از سه تکه یعنی آروس یاری (عروس آوردن)، کشتی‌گیری.اسب دوانی یاد کرد.
دسته دوم شامل مقامات و قطعاتی است که در پاسخ به مقامات و ریز مقامات آوازی نواخته می‌شود این دسته کلیه هرائی‌ها راسته مقامات و کله کشها را دربر می‌گیرد و توسط سازهائی چون دوتار و نی و کمانچه نواخته می‌شود.
دسته سوم مجموعه قطعات است که فاقد بیان آوازی است و براساس داستان یا روایت خاصی ساخته شده و از نمونه این قطعات می‌توان ورساقی، زارنجی، شتر ناز و یار خدیجه را نام برد که توسط نی و دوتار و کمانچه نواخته می‌شوند.
اگر چه امروز کلیه سازهای رایج در منطقه کتول هویت بومی یافته‌اند اما بی تردید در اجرای موسیقی مقامی کتولی نی و دوتار نقشی کلیدی دارند. هر چند کمانچه نیز پس از آنها در اجرای بخشهائی از این موسیقی سهیم است.
نی کتول که از بلند‌ترین انواع آن در مناطق مختلف ایران است از نظر ساختمانی تلفیقی از لله وای مازندرانی و ید بَقٌم ترکمنی است این نی همچون نی چوپانی مازندران دارای چهار سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است و لبی آن از بیرون تراشیدی می‌شود.
بلندی ساز حاکی از تشابعه آن با نی ترکمنی است و مانند ید بَقٌم هنگام نواختن بین لبو دندان قرار می‌گیرد.
دوتار کتولی در دونوع کاسه کوچک و کاسه بزرگ متداول است که نوع کاسه کوچک آن مانند دوتار ترکمنی است و کاسه بزرگ آن مانند دوتارهایث نوازندگان شمالا خراسان است.
کلیه دوتارهای کتولی دارای یازده پرده می‌باشند و تکنیکهای اجرائی این ساز به روشهای دوتار نوازی بخش ترکمن شبیه‌است. کمانچه‌های کتولی نیز دردونوع کاسه کوچک و کاسه بزرگ مشاهده شده‌است کمانچه‌های کاسه کوچک شبیه کمانچه نسائی ترکمنی است اما هویت کمانچه کاسه بزرگ آشکار نیست، کمانچه کتول سه سیم است.
و شیوه‌های اجرائی آن آمیزه أی از تکنیکها ی نوازندگان مازندرانی و ترکمنی است. از دیگر سازهای کتول باید از شمشاد یاد کرد این ساز شباهت تمامی با سیکاتک مازندرانی دارد سازی زبانه‌دار است که دارای شش سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است این ساز مانند سیکاتک مازندرانی همراه با مهاجرت کولیان غر بالند که از سازندگان حرفه أی آن بوده‌اند متروک شد جنس این ساز از چوب شمشاد و یا نی خیز ران است.
سرنای کتول نیز از سرنای شمال خراسان اخذ شده‌است اما نوازندگان کتول مانند سرنا نوازان مازندرانی تنها از صدای بم آلان استفاده می‌کنند. سرنای کتول دارای یک سوراخ در بالا ویک سوراخ در زیر است.
از سازهای کوبه أی کتول باید از دیل یا دهل نام برد دهل کتول مانند دهل‌های جداره کوتاه خراسانی است این دهل در واقع در جهت اجرای ریتمهای موسیقی مراسمی کتول جایگزین نقاره مضاعف مازندرانی شده‌است.
از ادوات کوبه أی موسیقی کتول باید از دس دایره نام برد که همانند دس دائره مازندرانی است این ساز در جشنهای عروسی توسط زنان نواخته می‌شود.
منابع:
http://fa.wikipedia.org/
http://ichto.ir/Default.aspx?tabid=139
http://najvaye-katool.blogfa.com
