کاخ سرهنگ آباد

در شرق شهرستان اردستان و در فاصله سی و سه کیلومتری زواره زیباترین کاخ تاریخی کویری با عنوان مجموعه کاخ چهلستون در سال هزار و دویست و نود و نه هجری قمری توسط مصطفی قلی خان سهام السطنه عرب عامری برای شکار و پذیرایی از میهمانان ویژه قاجاری در دوره ناصرالدین شاه در دهستان سفلا بخش زواره از توابع شهرستان اردستان ساخته شده تا مهمانان پس از گذشتن از منطقه‌ای کویری و هوایی گرم در منطقه‌ای ییلاق نشین سرهنگ‌آباد خاطرات خوشی را برای خود رقم بزنند.
این کاخ دارای سقف‌های چوبی و تزئینات سنگی شبیه به آنچه در عالی‌قاپو و چهل‌ستون مشاهده می‌شود، است و به‌رغم این که به‌عنوان کوشک و شکارگاه به فرمان سهام‌السلطنه بنا شده، ولی هیچگاه مورد استفاده او قرار نگرفت.
گچبری‌های این کاخ در نوع خود بی‌نظیر است. آیینه‌کاری‌های مجموعه و نقاشی‌های موجود و نقش چوب‌ها از منبت و معرق تا تراش سنگ‌های کاخ به صورت عالی در بنا استفاده شده است.
همچنین این کاخ دارای سی ستون سنگی است و سه ایوان جنوبی، شرقی و غربی این بنای با شکوه با نمای سنگی زیبا به ترتیب مشرف به رودخانه و چمنزار و کوهستان است.
سقف‌ها با استفاده از تیرک‌های چوبی که دارای روکش فلزی هستند پوشانده شده و حجاری‌های بسیار ماندگاری نیز روی سنگ‌های مرمر این مجموعه به یادگار مانده است.
شاه‌نشین مجموعه تاریخی سرهنگ‌آباد در سه طبقه احداث شده و در ایوان جنوبی آن نیز یک استخر بزرگ با پوشش فلزی احداث شده است. تنها سقف کاخ و شاه‌نشین دارای پوشش فلزی است و دیگر بخش‌های عمارت از خشت ساخته شده که به‌دلیل همین پوشش فلزی نیز مجموعه کاخ نسبت به دیگر بخش‌ها سالم مانده است.
عمارت سرهنگ‌آباد دارای ۲ بادگیر قرینه است که یکی از آنها به‌طور کامل تخریب شده و دیگری سالم مانده است. قاعده بادگیر موجود در عمارت تاریخی سرهنگ آباد ۲ متر و ارتفاع آن به ۱۰ متر می‌رسد.
معماری بادگیرها به گونه‌ای است که در ارتفاع ۷ متری، شکل دایره‌ای بادگیر تبدیل به یک ۸ ضلعی شده و از همانجا بادگیر به ۲طبقه تقسیم می‌شود.
عمارت تاریخی سرهنگ آباد اردستان در مساحتی حدود ۶۰۰ مترمربع احداث شده و کوشک اصلی آن ۳ طبقه و ۱۵۰۰ متر زیربنا دارد. این مجموعه ۳ بخش دیگر نیز دارد که در منتهی‌الیه شرقی مجموعه واقع شده و مشتمل بر حمام و سکونتگاه خدمه و اصطبل است.
در منتهی‌الیه غربی نیز بادگیرخانه و شاه‌نشین قرار دارد. این مجموعه همچنین دارای جریان آب است که از کنار آن عبور می‌کند.
این کاخ شامل تالار کاخ با ترکیبی از سازه‌های خشتی، آجری و چوبی و تزیینات نقاشی، آیینه‌کاری و نقاشی پشت شیشه و قراول‌خانه، حمام، برج‌های دیده‌بانی، اصطبل، آسیاب است.
در کاخ سرهنگ آباد، برای شرب و چرخش آسیاب و آبیاری درختان، از آب قنات سرهنگ آباد استفاده می‌شده است که از وسط باغ عبور کرده و به اطراف چهلستون صفا می‌بخشید و در حوض‌ها (وسط حیاط خلوت و حوض ایوان عمارت چهلستون) جای می‌گرفته است و محور اصلی شکل دهنده فضاهای باغ بوده است.
گیاهان هم به دو صورت انتزاعی و واقعی زینت بخش این باغ بوده اند بیشتر تزئینات در این باغ الهام گرفته از گیاهان است، آنچه که امروزه از پوشش گیاهی در این باغ باقی مانده است شامل درختان قطور و کهن چنار ـ که عمدتاً در دو طرف محور آب (جوی و استخر) و دو ردیف مشخص قرار دارند ـ چندین سرو … است.
باغچه بندی‌هائی که در گذشته عمدتاً نظم پوشش گیاهی را در این مجموعه تعریف می‌کرده‌اند.
معماری این مجموعه تلفیقی از معماری دوره قاجاریه و سبک دوره صفوی است به طور مثال ایوان عمارت اصلی با ستون‌های چوبی شبیه ایوان چهلستون ساخته شده و یا از قوس‌های نیم دایره‌ای شکل و تزئینات رایج در دوره قاجار استفاده شده است و تنوع فضای خاص دوره قاجاریه با قدرت هر چه تمام‌تر جلوه‌گری می‌کند و در نوع خود یکی از نمونه‌های موفق معماری دوره قاجاریه است.
کاخ سرهنگ آباد در گذشته دارای دو فضای باز اصلی بوده که امروزه بقایائی از آنها باقی مانده که یکی از آنها به فرم حیاط مرکزی بوده است و ورودی اصلی، اتاق‌های اندرونی، حمام مجموعه و اصطبل و یکی از وجوه عمارت چهلستون در اطراف آن قرار داشته اند و در وسط آن یک حوض و دو باغچه قرار داشته است، دومین فضای باز، باغ مجموعه بوده است که در دو طرف آن، عمارت بادگیر و چهلستون قرار داشته اند.
در طراحی این مجموعه سعی شده بود که بهترین چشم اندازها به کوه‌های اطراف و فضاهای سبز وجود داشته باشد.
بناهای این مجموعه به ترتیب موقعیت قرارگیری بر دامنه کوه عبارتند از
ساختمان مشرف بر استخر که آسیاب بوده است و شاه نشینی داشته به نام عمارت بادگیر که از قسمت‌های دیگر باغ قدیمی‌تر بوده است که امروز به حالت نیمه مخروبه درآمده و تنها بادگیر آن باقی مانده است.
عمارت چهل ستون که ساختمانی ییلاقی و تابستانی است، مهم‌ترین بنا در این مجموعه است که به سبک چهلستون اصفهان در دو طبقه ساخته شده است و ده‌ها معمار، سنگ کار بر روی آن کار کرده اند این بنا دارای دو بخش نیمه باز (ایوان با ۱۶ ستون چوبی شبیه ستون‌های چهلستون) و بسته (اتاق ها، شامل یک تالار بزرگ در وسط است و در هر طرف آن دو اتاق) می‌باشد.
در ایوان چهلستون حوض آبی مرمرین وجود داشت که امروزه بقایائی از آن باقی مانده است. سقف آن سراسر نقاشی شده بود و سرستون‌های ایوان چوبی و مقرنس شکل است و روی آنها آینه کاری و نقاشی شده است زیر سقف دور ایوان کتیبه ای از آیات قرآنی به خطر زرین بر زمینه لاجوردی نوشته شده بود.
حیاط خلوت، حوض بزرگی در وسط دو باغچه در طرفین آن قرار داشته است و اتاق‌های اندرونی در دو ضلع این حیاط واقع شده بودند. امروزه بقایائی از آن باقی مانده است.
شکیلات ورودی شامل سر در ورودی، هشتی، راهرو بوده که سر در ورودی این ساختمان با وجود آسیب دیدگی بسیار، هنوز هم مجلل است. دارای مقرنس‌های گچ بری شده و یک گلدسته بوده است.
کوبه و حلقهٔ در ورودی نوشته داشته ولی زنگ زدگی مانع خواندن مطالب آن است. گل میخ‌های در ظریف و همه کوبیده کاری شده است. هشتی مجموعه هم بسیار کار شده بوده است.
در گذشته حمام بزرگ و خوش طرحی چسبیده به قسمت اندرونی وجود داشته است که سربینه اش دارای نقش و نگار بوده و بدنه آن سراسر کاشی بوده است. حمام مجموعه شامل فضاهائی چون سربینه، گرمخانه، دالان و خزینه و حوض مرمر بوده است.
دو برج با کاربری نگهبانی در این مجموعه وجود داشته اند. برای تزئینات دیوارهای خارجی بنا هم مانند دیوارهای داخلی از گچ بری، آینه کاری، خطاطی، حجاری و مجسمه سازی استفاده شده است.
نحوه استفاده از مصالح و ترکیب بندی آنها هم به تزئین بنا کمک بسیار کرده است.
برخی مصالح به کار رفته در این بنا مانند سنگ مرمر شفاف، ستون‌های رنگی و پایه‌های چوبی ستون‌ها با الاغ و قاطر شتر از فرسنگ‌ها دور به سرهنگ آباد حمل شده اند.
ستون‌های چوبی آن از قصبات شهرستان اردستان، به وسیله شتر به آن جا حمل شده است.
ستون‌های رنگی و مرمرهای زیبای آن را از معادن اطراف یزد استخراج و بار شتر کرده و به محل باغ آورده اند، هم چنین از مصالح موجود در محل مانند خاک و سنگ استفاده زیادی در ساخت بنا شده است.
اگرچه عمارت سرهنگ‌آباد با معماری برگرفته از کاخ چهلستون اصفهان و باغ عفیف آباد فارس در بیست و هشتم تیرماه سال هزار و سیصد و پنجاه و پنج به شماره هزار و دویست و هفتاد و هشت در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است اما در آن زمان امیرحسین خان عامری مالک وقت کاخ چهلستون از واگذاری آن به سازمان میراث فرهنگی امتناع کزده و پس از فوت وی نیز مالکان بعدی با واگذاری آن به این سازمان موافقت نکرده‌اند.

یکی از فعالان میراث فرهنگی وجه تسمیه چهلستون را این گونه توضیح می‌دهد: به دلیل وجود درختان سربه فلک کشیده در این منطقه ییلاقی و عبور آب قنات جهت آبیاری باغ سرهنگ‌آباد در مقابل ایوان بزرگ عمارت و پشت ستون‌های بلند چوبی که وزن سقف را تحمل می‌کند حوضی سنگی از مرمر زیبا قرار گرفته بود که در اثر انعکاس عکس ستون‌های چوبی ایوان در آب این حوض عمارت مذکور به چهل ستون شهرت یافته است.
این مجموعه فاخر اگر مورد مرمت و حفاظت اصولی قرار می‌گرفت حتا شاید قابلیت ثبت جهانی را نیز پیدا می‌کرد. کاخ شامل عمارت، حمام،اصطبل، قراول‌خانه و حتا به واسطه نزدیکی به رودخانه دارای آسیاب می‌باشد.
دو بادگیر مدور این مجموعه یدر سال‌های ذشته ویران شده است. این در حالی است که ستون‌های سنگی این مجموعه نیز به دلیل هوازدگی دچار فرسودگی شده اند. همچنین به دلیل ریزش بخشی از سقف شیروانی هم اینک نقاشی‌ها، گچ بری‌ها و آینه‌کاری‌های دوران قاجار بیش از پیش در حال تخریب می‌باشند.
مربوط به صد و بیست و چهار سال پیش بوده و احداث آن پنج سال به طول انجامیده است.

منابع :
http://www.negahmedia.ir/
http://www.yjc.ir/
http://imna.ir/
http://ganjinehardestan.blogfa.com/
http://zavarehnews.blogfa.com/