بقعه دوازده امام

بقعه دوازده امام از بنا‌های دوره سلجوقی است که در محله فهادان واقع شده است . اهمیت این بنا بیشتر به لحاظ معماری آن و گنبد آجری این بقعه در شمار آثار مهم هنر سلجوقی به شمار می‌‌رود .
این بقعه دارای در دو لته کوتاهی است .
این بنا که نزد پژوهشگران معماری اسلامی جهان از شهرت زیادی برخوردار است از کهن‌ترین بناهای کتیبه دار و شناخته شده کشور بشمار می‌رود و بعد از گنبد مسجد جامع نطنز که با کشف مرحوم دکتر شیرازی و همکارانش تاریخ آن به اواخر سده چهارم رسید و برج‌های گنبد قابوس و لاجیم که در صفحات شمالی ایران واقع اند چهارمین بنا و دومین گنبد تاریخ دار ایران می‌باشد که تاکنون شناسایی شده است.
امرای آل بویه تا حدود نیمه سده‌ی پنجم هجری قمری بر نواحی مختلف ایران حکومت داشتندو تقریبا در همین دوران بود که قبه یا بقعه مشهور به دوازده امام در یزد بنا گردید.
عمارت این بنا در زمان حکومت ابوجعفر علاء الدوله‌ی کاکویه به تاریخ رمضان سال 429 ه.ق به پایان رسید وچنانچه از کتیبه بسیار نفیس و ارزشمند آن مستفاد می‌گردد ساخت آن به دستور دوتن از سرهنگان وی بوده است.
قبه ممکن است مدفن ابوجعفر علاء الدوله بن کاکویه دیلمی ,مخدوم ابن سینای بزرگ باشد که در تاریخ 433ه.ق در گذشته است و در بنایی که پیشتر برای خود احداث نموده دفن شده باشد.
افرادی که قبه به دست آنها ساخته شده دوتن از سرهنگان آل بویه هستند که نام آنها یکبار در کتیبه آهنی دروازه حظیره به نقل از مرحوم مجد زاده صهبا و نیز مرحوم عباس اقبال امیر مسعود بهشتی ابوالنجم بدر و امیر مظفر ابویعقوب اسحق آمده و یکبار بر اساس متن کتیبه قبه و به ترتیب لف و نشر یاد شده امیر جلیل بهشتی ابوالنجم بدر و اسفهسالار جلیل مظفر ابویعقوب اسحق درج شده است.
این دونفر از فرزندان ابراهیم ینال (اینال)و در حقیقت برادرزادگان طغرل بیک سلجوقی می‌باشند.
این بقعه گنبد یک چهار ضلعی است که به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. پوشش سقف از داخل کاشیکاری است و دور تا دور آن با خط کوفی تزیین شده است.
در چهار گوشه بنا، گوشواره‌ها و داخل آن‌ها در گاه هایی قرار دارد.
نور این بقعه به وسیله پنجره هایی که در چهار طرف آن تعبیه شده، تامین می‌شود. داخل بنا مزین به نقوش گچبری و طرح‌های رنگی است. وجود محراب در این بنا، نشانه مسجدی است که در قرون دوم و سوم هـ.
ق بنا شده بود.
داخل این بنا بر روی دیوار‌های آن از گچ شکل گل و بوته تزئین گردیده است . در داخل محراب آن سنگ مرمری وجود داشته که صلوات بر دوازه امام و در انتهای آن نام یکی از مفاخر و مشاهیر یزد بوده است .
در قسمت بالا دور تا دور گنبد آیه شریفه آیه الکرسی و در غربی بنا آیه 165 سوره مبارک بقره و در قسمت شرقی نام معمار و سال ساخت آن به خط کوفی رومی نوشته شده است .
در گوشه‌ها یا همان گوشواره‌های آن حالت دوازه محراب شکل گرفته که همانند مسجد اباصوفیای استانبول می‌باشد .
این قپه { قبه } که قدیم‌ترین بنا یزد بنا بر استدلال و سندییت تاریخی و شناسنامه ای می‌‌باشد " که هیچ گونه فرض و شکی در آن دخیل نیست .
پروفسور پوپ در جلد هشتم کتاب (بررسی هنر ایران )می نویسد:
در قبه دوازده امام یک راه حل فوق العاده ابتکاری برای این مساله فراهم شده است.داخل گوشواره از سه قاب قوسی تشکیل شده است ;شامل یک نیم گنبد گود متصل و تقویت شده با دوقاب ربع گنبدی کم عمق زیرین که همه به طرف بالا و بیرون با هم یکی شده و دور گنبد را نگه داشته اند.این راه حلی شجاعانه ساده و نیرومند است که به خوبی نیروهای ساختمانی موثر را نشان می‌دهد.
به گفته مرحوم پیر نیا گوشه سازی موجود در گنبد قبه یکی از قدیمی‌ترین ترنبه‌های پتکانه در معماری ایرانی می‌باشد که در آن چند ردیف تاقچه روی هم سوار شده و با جلو آمدن تدریجی ترکیب گوشه سازی را کامل می‌کنند.
دوتاقچه از تاقچه‌های طرفین گوشه سازی قبه بصورت قطاعی از یک گنبد کوچک یا به قول مرحوم دکتر شیرازی به صورت تاس و نیم تاس جلوه گر شده اند و دوتای دیگر شکل عادی یک تاقچه یا تاق نما با ظاهری تزیینی دارند.
بارگنبد سپس به قسمت هشت ضلعی زیرگریوار منتقل شده و این قسمت بار خود را بسته به نوع گوشه سازی به بخش پلان مربع منتقل می‌سازد پوشش آجری قبه دوازده امام دارای مقطعی با خیز کم بوده و ضخامتی در حدود شصت سانتی متر را در پاتاق یا لگدگیرها داراست.
هم اکنون ترک هایی بر بدنه بنا دیده می‌شود که به نظر می‌رسد علاوه بر کهنگی و فرسودگی مصالح و ملات‌های بنا که یک هزاره از عمر آنها می‌گذرد عواملی نظیر نشست زمین زیرشالوده بنا در ایجاد آنها موثر بوده است.
با وجود گچبری اسلیمی با طرح ساده برپیشانی محراب قبه ونیز تطابق تقریبی جهت قبله با امتداد محور تقارن اصلی بنا حاکی از آن است که بنا یک بنای اسلامی بوده واطلاق چهارتاقی به آن با تفاسیری که ماکسیم سیرو در خصوص آذرکده‌ها و چهار تاقی‌ها در کتاب آثار ایران آندره گدار آورده صحیح نمی‌باشد.
ورودی قبه همچنین نسبت به گذر عمومی مقابل آن دارای عقب نشینی زیاد از حد نسبت به سایرجبهه‌ها ویا جلوخان وسکوهای اطراف آن (پیرنشین )نبوده وغیر از موارد یاد شده در بالا عنصر دعوت کنندگی شاخصی ندارد.
قبه دارای پلکان برای دسترسی به پشت بام نبوده وبه نظر برای تعمیرات احتمالی و دسترسی به پشت بام بنا از نردبان استفاده می‌نمودند.
تزئینات یافت شده شباهت زیادی به گچبری‌های بناهای دوره‌ی ایلخانی مانند پیربکران منطقه‌ی لنجان اصفهان دارد و به احتمال قوی از کارهای این دوره با دوره تیموری است.
بنای قبه دارای تزئینات بسیار نفیس مانند نقاشی و کتیبه‌های رنگی به خط کوفی و نیز گچبری‌های ازاره و قاب گچبری شده‌ی بالای محراب و نیز نواری از کاشی معرق در اطراف محراب می‌باشد.
ملات کاه گل و پوشش شیب دار آجرفرش پشت بام بنا کار ایزولاسیون بنا را در مقابل رطوبت ناشی از نزولات جوی انجام داده وبرای دفع این رطوبت از ناودان‌های چوبی در اطراف پشت بام به جز جبهه شمالی بهره می‌جستند.
در ناحیه گریوگنبد نیز کتیبه ای به خط زیبای کوفی معقد مشجر وجود دارد که آیه الکرسی را نشان می‌دهد.
مهمترین کتیبه این بنا که نام سازندگان وتاریخ دقیق ساخت (رمضان 429ه.ق)را به ما عرضه می‌کند به خط کوفی تزئینی و از نوع مورق محسوب می‌شود.خطوط ظاهرا روکشی از طلا داشته اندکه به مرور زمان بعد از گذشت نزدیک به هزار سال رنگ اصلی خود را از دست داده و به قهوه ای کم رنگ یا یشمی تغییر رنگ داده اند.
پیشتر یک قطعه سنگ مرمریکپارچه وتزئینی به تاریخ 727ه.ق در محراب قبه دوازده امام مربوط به مقبره عارف نامی شیخ احمد اسفنجردی مشهور به فهادان نصب بوده که متاسفانه به سرقت رفته است.
در جبهه جنوبی قبه و در ناحیه اطراف محراب تا ارتفاع 50 سانتی متری و به طول حدود 5 متر کاشیکاری از نوع معرق با طرح اسلیمی وجود دارد که با توجه با مطالعات تطبیقی و در مقایسه با نمونه‌های مشابه می‌توان ان را به سده‌های هشتم و نهم هجری منسوب دانست.
مهمترین یادگاری وشاید قدیمی‌ترین آن که در حال حاضر از زیر اندودهای گچی بیرون آمده مربوط به اواسط دوره قاجار است.
این یادگاری که با رنگ مشکی و به خط ملازین العابدین حیدر علیرضا بر دیوار قبلی قبه ودر داخل یکی از تاق نماهای آن وجود دارددر سال 1259(زمان حکومت محمد شاه قاجار)نوشته شده است.
سال 1429 هجری قمری این قبه هزارمین سالگرد تولد خود را پشت سر گذاشت.به امید آنکه این بنای ارزشمند عصردیلمی هزاران سال دیگر پایدار بماند.
آثار موجود در قبه
کتیبه کوفی تزئینی از رنگ " بالای سر در گاه نمای غربی که در حاشیه‌ای از نقوش گل و بوته قرار دارد " بدین کلمات : مما امر ببنا {ء} هذه القبه المبا {ر} که ... ابوالنجم و الاسفهسلار الجلیل ... ابو یعقوب و اسحق ابنا ینال مولینا { امیر المو } منین ابتغاء مرضاه الله و ثوابه . فی شهر رمضان سنه تسع و عشرین و اربع مائه { 429 هجرت } به نقل از مفاخر فهادان و جهان { پرفسور محقق جناب مرحوم پیر نیا و استاد بزرگ و فاخر جناب استاد ایرج افشار }و در محراب آن سنگ قبری از یشم یا مرمریت سبز بوده که از آنجا سرقت شده ! که بعدا سنگ قبر فخر الدین اسفنجردی { شیخ احمد فهادان }به اندازه 60*92 که در محراب نصب می‌شود که صد و اندی سال قبل به این مکان منتقل می‌‌شود که در حال حاضر این سنگ نیز در این مکان موجود نمی‌باشد !.
که بنا بر تحقیقات و نظر این حقیر این سنگ نیز به احمد متعلق نبوده که سنگ آن جناب نیز به سرقت رفته و سنگ مزبور به اسفنجردی دیگری متعلق می‌‌باشد ! که چون دلیلی بر محو کردن اسم کوچک نبوده این حدس و حدیث را قوت می‌بخشد .
کتیبه کوفی از رنگ بر بالای سر در ورودی { شمالی } که آیه 163 سوره بقره است که متاسفانه قسمتی از آن ریخته و محو است .
کتیبه کوفی از رنگ بر سر درگاه نمای شرقی آیه 65 سوره الغافر { المومن } می‌باشد که بعد از { الا هو } ریخته و محو است . و همچنین از زیر چند لایه گچ یکی از قدیم‌ترین آثار گچ بری و زیبا‌ترین آثار به جا مانده در دنیا متجلی ودر برابر دید عموم قرار گرفته است
بقعه دوازده امام در سال 1313 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 207 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.


منبع:
http://tebyan-zn.ir/News-Article/tourism/travel_turism_in_iran/2010/10/9/5457.html
http://www.hamshahrionline.ir/details/166663
http://yazdp.ir/c/portal/layout?p_l_id=PUB.1012.101&p_p_id=1006_INSTANCE_ySAM&p_p_action=0&p_p_state=maximized&p_p_mode=view&struts_action=%2Fnews_journal_block%2Fview&groupId=1012&articleId=1046&version=1.0