کاروانسرای رباط زین الدین

این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ماضی در قرن دهم هجری قمری در ۶۰ کیلومتری جاده فعلی یزد، کرمان ساخته شده و تاریخ ساخت آن مصادف با ساخت حمام گنجعلی‌خان کرمان است .
رباط زین الدین که از شاهکارهای معماری صفویه است از خارج مدور و از داخل دوازده ضلعی است و مساحتی در حدود هزار و 500 متر را به خود اختصاص داده است.گرداگرد رباط را پنج برج به صورت نیم دایره احاطه کرده است و حیاط مرکزی دارای 12 ضلع است که اطراف آن را شاه نشین، اتاقها و اصطبل‌ها فراگرفته است.
در ساخت این بنا عدد یک، پنج و دوازده به کار رفته اعدادی که در مذهب تشیع احترام و تقدس دارند. در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود.در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود.
فضای ضلع شمالی بنا- گویا شاه نشین- دارای سقفی بلند با کاربندی است.در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است.
قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.کنگره‌ها ...مشاهده کامل متن و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره‌ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.
از بارزترین مشخصه این بنا می‌توان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد و آب آن نیز از چشمه تامین می‌شد که امروزه نیز وجود دارد. این کاروانسرا در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو به دلیل «احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی» دریافت کرد.
در قرن دهم محل استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده و اکنون با حفظ اصالت پیشینش، هتل گردشگران در یزد شده است. از در چوبی و اصلی کاروانسرا که وارد هشتی می‌شوی، در دو سمت چپ و راست درهای چوبی است.
درها که باز شود، سالنی بزرگ رو به رویت است که از دو سو تا انتها پرده‌های ترمه آویزان شده. فقط کمی کنجکاوی لازم است تا پرده را کنار بزنی. آنگاه می‌توانی تجربه کنی شبی را که کاروان‌ها و مسافران با اسب و شتر در میان این جاده و کاروانسرا تجربه کرده اند.
فقط یک لحظه توقف لازم است تا از هیاهوهای دنیای ماشین و ابزار به دنیای آرامش و سکوت پای بگذاری. سکوهای آجری و گلی که روزی به مسافران میان راه اجاره داده می‌شد، امروز ملبس به پرده‌های ترمه، فرش دست باف و گلیم و رخت خوابی پهن بر روی زمین و پشتی هایی دورتادور، هتلی شده برای مسافران و توریست ها.
رباط زین الدین، دارای پلان دایره ای و پنج پلان نیم دایره چسبیده به دیوار هشتی است که پس از آن صحنی دوازده ظلعی است که در اطراف آن رواق‌های سکو داری قرار دارد.
در بخش شمالی رباط هم اتاق هایی است که گویا شاه نشین عمارت بوده و امروز بخشی از آن سالن غذاخوری شده و بخشی از آن نیز مفروش به فرش‌های دست باف و پشتی‌های تکیه داده به دیوار.
وقتی خسته از ماشین سواری وارد این اتاق شوی، می‌توانی لم دهی روی یکی از این پشتی‌ها و پشت سر بگذاری دنیای صدا را. این کاروانسرا به شیوه ای کاملا متفاوت و به سبک و سیاق سنتی خود درآمده و اکنون قابلیت پذیرش یکصد مهمان و گردشگر را دارد.
برخلاف بسیاری از ابنیه قدیمی که در آمیزش با تکنولوژی، معلق میان سنت و مدرن هستند، این ساختمان همچنان اصیل است. چنانچه نور در تمام ساختمان وجود دارد; اما سیمی نمی‌توانید پیدا کنید.
همچنان که صدای موسیقی به گوش می‌رسد; اما برای یافتن دستگاه پخش نباید خیلی تلاش کرد; زیرا اثری پیدا نمی‌شود. در دو سوی حیاط رباط زین الدین پله هایی است که مسافر کنجکاو و دوستدار آسمان را به میهمانی آسمان و سکوت کویر می‌برد.
در آن بالا و در بلندی کاروانسرا هر هست از نور ماه و ستاره‌ها است و در روبه رو تنها خاک و شن. در آن دور دست نیز آسمان و زمین یکی می‌شود.
اگرچه کتیبه ای که نشان از قدمت بنا بود در سالهایی دور به سرقت رفته است اما به احتمال زیاد رباط زین الدین در فاصله سالهای 996 تا 1308 هجری قمری در زمان شاه عباس اول ساخته شده است.چاپارخانه، یک چشمه کوچک آب و فضایی سرسبز کاروانسرا را گرفته و مکان مناسبی برای استراحت مسافران این مسیر می‌باشد.
این اثر در تاریخ ۲۸ مرداد ۱۳۵۱ با شمارهٔ ثبت ۹۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای زین‌الدین تنها کاروانسرای مدور باقی مانده از دوره صفوی که به همت برادران امامی کار مرمتش در تابستان سال ۱۳۸۰ آغاز شد و از زمستان ۱۳۸۲ شروع به فعالیت کرد .این کاروانسرا تنها دارنده‌ی ایرانی جایزه‌ی بهترین مرمت ابنیه‌ی تاریخی با بیش از ۵۰ سال عمر ، اعطا شده توسط سازمان جهانی یونسکو با حفظ کاربری و توسط مصالح اولیه ، در سال ۲۰۰۶ است.
کاروانسرای زین‌الدین همچنین معرفی شده توسط موسسه معروف گردشگری استرالیایی لانلی پلانت (lonely planet) بعنوان یکی از ۵ سایت تاریخی و گردشگری برتر مرکز ایران در کنار مجموعه‌ی تخت جمشید فارس ، میدان نقش جهان اصفهان ، بافت زنده و تاریخی یزد و روستای گرمه است.
این کاروانسرا تنها هتل و مرکز اقامتی ایران است که از سوی انتشارات تاتلر انگلستان به عنوان یکی از ۱۰۱ هتل برتر جهان در سال ۲۰۰۹ انتخاب گردیده و یکی از هتلهای برگزیده در بین ۱۰۱ هتل برتر جهان است .
مزیت دوری این کاروانسرا از شهر و نبود سایه نور شهری بر این کاروانسرا یکی دیگر از دلایل انتخاب است.
«اگر بخواهید برای رصد به کاروانسرا بیایید یا بخواهید با چشم غیر مسلح آسمان کویر را ببینید، اینجا این امکان را به شما می‌دهد،اما اگر در یزد یا یکی از روستاهای دیگر باشید، این امکان دیگر وجود ندارد.»
وارد کاروانسرا که می‌شوید ، صفه‌ها هرکدام این حس را به شما می‌دهند که شما در کاروانسرا هستید نه چیز دیگری.
اگر در همین فضا بخوابید یا به پشتی‌ها و مخده‌ها تکیه کنید ، روی کف مفروش سکوها پاهایتان را داراز کنید دقیقا به زمانهای دور دست باز می‌گردید .هر صفه با یک پرده حریم دار می‌شود ، این پرده‌ها نوعی تهیه شدند ،که نشان می‌دهد این پرده برای کاروانسرا نبوده است بلکه برای گردشگران امروزی است که به حریم شخصی احتیاج دارند.
آن زمانها این پرده‌ها نبوده و نهایت شخص چادر یا پارچه‌ای برای تعویض لباسهایش آویزان می‌کرده است. خانم‌ها در سفرها یا حضور نداشتند یا خیلی کم بودند. آنها معمولاً در اتاق‌ها می‌خوابیدند یا یک فضای خصوصی برایشان درست می‌کردند.

منبع :
http://yazd.isna.ir/
http://www.honarnews.com/
http://www1.jamejamonline.ir/