این مسجد از ساختمان‌های بسیار قدیمی و با ارزش در سمنان میباشد که در طول زمان تغییرات و تحولات زیادی در آن به وجود آمده است، اما هم اکنون در آن آثار دوران سلجوقی و تیموری دیده می‌شود.
اینطور می‌توان حدس زد که این مسجد در قرن نخست هجری و بر روی خرابه‌های آتشکده ساخته شده است. مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است.
سبک معماری این بنا، به شیوه معماری آذری میباشد.
صنیع الدوله در کتاب مرآت البلدان در این باره می‌نویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا هزار و یک مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد امروزی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود.
پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای اولیه این مسجد اضافه کردند ، مانند گنبد باختری و شبستان شمالی که خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران حکمرانی سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا کرد و پس آن به دلیل خرابی‌های به وجود آمده در دوران فتحعلی شاه ، ذولفغار خان به بازسازی آن پرداخت.
مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا نموده است.
مناره مسجد جامع سمنان یکی از منارهای تاریخی ایران میباشد که از آثار دوران سلجوقیان محسوب می‌شود و در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد.
ارتفاع این منار از سطح زمین سی و یک متر و بیست سانتیمتر میباشد و از روی بام به ارتفاع دو متر کتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده‌است.
این بنا قدیمی‌ترین منار جنبان ایران میباشد در مرکز این منار محوری چوبی قرار دارد که با تکان دادن آن کل مناره حرکت می‌کند.
صحن مسجد به شکل مستطیل است که طول آن بیست و هفت متر و عرض آن بیست و پنج متر میباشد. شبستان شمالی مسجد جامع شامل شانزده ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاقهای ضربی شبستان استوار شده است.
شبستان شرقیبه وسیله در ورودی جنوب شرقی و شبستان جنوبی به وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می‌گردد و به همت کیقباد بن ملک شرف الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی بنا شده است.
این شبستان به وسیلة هشتی کوچک باطاق گنبدی کم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می‌یابد. در گوشة شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی واقع است.
شبستان جنوبی نیز شامل شانزده ستون مدور در وسط و هشت ستون در طرف دیوار شرقی میباشد که پایه‌های بیست و هفت طاق شبستان را تشکیل می‌دهد. این شبستان در زمان ارغون خان و به وسیلة وزیرش شیخ علاء الدوله سمنانی احداث گردیده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار توسط ذوالفقارخان سمنانی حاکم سمنان - دامغان - شاهرود و بسطام نسبت به تعمیر آن اقدام گردید.
درب ورودی جنوب شرقی در گوشة مسجد قرار دارد و توسط راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می‌شود که دارای حوض خانه ، وضوخانه و سرویس بهداشتی میباشد. مسجد جامع سمنان که از نظر ساختمانی در اختیار سازمان میراث فرهنگی میباشد با شماره ثبت صد و شصت و دو به عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است.
از موقعیت محلی که مسجد جامع در آن مکان احداث شده است به خوبی به اهمیت این اثر پی می‌بریم زیرا مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریبا راه اکثر محله‌های سمنان به این مسجد ختم شده و مراکز دیگری از جمله بازار و حمام حضرت و … در اطراف این مجموعه قرار گرفته اند.
منار مسجد جامع سمنان دارای دو کتیبه بسیار مهم به خط کوفی معقد یا برگدار میباشد که یکی شامل آیات قرآن و یکی حاوی نام بانی بنا است.
کتیبه فوقانی که با فاصلة یک نوار تزئینی در گلویی منار قرار دارد آیه سی و دو سوره فصلت (سجده) را در خود جای داده است.کتیبه زیرین که با اندکی فاصله از محاذب بام مسجد قرار دارد،دارای متنی به این شرح است: "بسم الله امر ببناء هذه المناره الامیر الجلیل السیدا ابو حرب بختیار بن محمد مولی امیرالمؤمنین" چنین به نظر می‌رسد که کتیبه‌ها بدون طرح قبلی بر روی منار ساخته شده و به دلیل کمی جا دو کلمه از آخر آیه را جا انداخته اند.
علاوه بر آن این کتیبه در اثر تعمیراتی که در سال هزار و سیصد و سی و شش هجری در آن صورت گرفته، توازن خود را از دست داده و از هیئت اصلی خود خارج شده است در طرحهای شهریار عدل کتیبه فوقانی را قبل و بعد از تعمیر نشان می‌دهد.
منابع :
http://semnany.mihanblog.com/
http://fa.wikipedia.org/
http://hamshahrionline.ir/
http://majid1gh.blogfa.com/
