مسجد جامع شاهرود قدیمی‌ترین مسجد شاهرود است که قدمت آن حداقل به دوره ایلخانی می‌رسد ، این مسجد در مجاورت محلات قدیمی شهر مانند «قلعه ولوا» ، «بیدآباد» و «چهارسوق» شاهرود واقع شده است ، اهالی شاهرود در سال 1242 این مسجد را مرمت کرده‌اند.
سقف بنا به صورت تاق و گنبد با قوس‌های ایرانی و عمدتا پنج و هفت روی جرزهای چند ضلعی اجرا شده است . در تعمیرات سال 1375 خورشیدی، به هنگام مرمت یکی از گنبدهای اصلی و استحکام بخش سه گنبد فرعی، بقایای کتیبه‌ای گچبری کشف شد که شیوه گچبری آن به آثار دوره‌ایلخانی شباهت دارد .
بخش قدیمی و اصلی مسجد یعنی شبستان ستوندار، متشکل از سه بخش میانی، شرقی و غربی است.
بخش میانی، امتداد ایوانی به عرض 5 متر و عمقی ـ تا ضلع خلفی شبستان ـ حدود 16 متر است و در ضلع خلفی آن، محرابی نیم هشت ضلعی تعبیه کرده اند.
بخش غربی، متشکل از دو دهانه ـ هر دهانه به عرض 3 متر ـ و بخش شرقی متشکل از دهانه ای به عرض 3 متر و عمق یکسان با دیگر دهانهها (16 متر) است.
پوشش بنا به صورت طاق و گنبد با قوس‌های ایرانی و عمدتاً پنج و هفت بر روی جرزهای چندضلعی اجرا شده است ، شبستان مزبور، فاقد تزیین خاصی است.
در تعمیرات سال 1375 شمسی، به هنگام مرمت یکی از گنبدهای اصلی و استحکام بخشی سه گنبد فرعی، بقایای کتیبه ای گچبری کشف گردیده که شیوه گچبری آن به آثار دوره ایلخانی شباهت دارد.
نمای رو به صحن شبستان و بخشهای دیگر بنا، ساده آجری و فاقد هر نوع تزیینی است. در گذشته، در بخش شرقی شبستان اصلی، شبستان زنانه ای وجود داشته است.
همچنین به گفته معمرین، بنای مسجد دارای وضوخانه ای شبیه آب انبار در جلو و خارج مسجد و نیز مناره ای بوده است.
در قسمت شرقی و قسمت شمالی مسجد، باغچه ای قرار دارد که باغچه ضلع شرقی آن، به هفت دختران معروف و به باور عوام، گره گشا بوده و زنان در گذشته آداب و رسوم ویژهای از جمله در روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان در این مسجد برگزار میکرده اند.
مؤلف مطلع الشمس مسجد جامع شاهرود را این طور تعریف می‌کند« مسجد جامع شاهرود که در خارج شهر است در میان باغات و بساتین که در سفح جبال شمالی واقع شده و آن بنایی معتبر است و هر چند از خشت خام برآورده‌اند.
اما در اهمیت کمتر از ابنیه آجری نیست، شکل آن مربع مستطیل است، هشت استوانه ضخیم در وسط است که دو به دو موازی یکدیگرند و روی آنها طاق‌های محکم زده‌اند، قسمت مقابل محراب را پوشش از تیر و تخته است و این اختلاف سقف و طاق طاری و جدید است.
قدیم همه طاق خشتی بوده، در سال 1242 اهالی شاهرود این مسجد را مرمت کرده‌اند و این یک قسمت به طور مخالف پوشانده شده کف قسمت خاوری این مسجد به قدر یک ذرع بلندتر است و زیر آن آب انبار میباشد و راه پله از خارج و میان شارع است و روی این قسمت خاوری هم با تیر و تخته پوشیده شده و در وسط یک قطار ستون‌های تیربست و روی تیرها چند حمال بزرگ بر هم چفت کرده انداخته و سرتیرهای سقف را روی آنها قرار داده‌اند و تقریباً بطور تسنیم پوشانیده و می‌توان آن جا را مسجد علی حده محسوب داشت، چه محراب مخصوص و مدخل ممتاز و وضع جداگانه دارد»
این بنا در سال 1376به شماره 1856 به ثبت تاریخی رسیده است ، هنوز هم می‌توان آثار یادگاری نویسی‌های دوره قاجاریه را روی دیوارهای این مسجد قدیمی دید.
منبع:
http://vista.ir
http://iranology.tebyan.net
http://rcirib.ir/
http://www.chn.ir
