آینه خانه مفخم بجنورد

یکی از مکان‌های تاریخی شهر بجنورد آئینه خانه مفخم است. در دوره قاجاریه، شمال و غرب شهر بجنورد را باغهای بزرگ با عماراتی با شکوه فرا گرفته بود، اینک از آن همه، بیش از دو بنا باقی نمانده است.
آیینه خانه یکی از این بناها است. آیینه خانه مقر سردار مفخم حکمران بجنورد، اسفراین، جاجرم، استرآباد بود و به همراه عمارت مفخم، بنای کلاه فرنگی، حوضخانه و باغ فواره دارالحکومه بجنورد را تشکیل می‌داده است.
هم اکنون بنای آیینه خانه، موزه مردم شناسی استان است.
بنای آیینه خانه مفخم در شمال شهر بجنورد و در انتهای خیابان شریعتی شمالی واقع شده است . این بنا همزمان با عصر ناصری در داخل باغ بزرگی ساخته شده است. آینه خانه مفخم مقر سردار مفخم ، حکمران بجنورد ، اسفراین ، جاجرم ، استراباد بوده و دیدار‌های رسمی با مقامات قاجاری و رجال سیاسی در این مکان صورت میگرفته است .
پلان این بنا مستطیل شکل بوده و در دو طبقه با تزئینات ...مشاهده کامل متن داخلی و خارجی ساخته شده است . تزئینات خارجی بنا شامل کاشی کاری هفت رنگ ، معلقی و اشکال گل و بوته و نقوش انسانی و حیوانی است.
این بنا 4 مناره در طرفین ورودی اصلی دارد که روی 2 مناره کلمه محمد 12 بار به شیوه کاشیکاری معقلی تکرار شده است . در طبقه دوم ، اتاق آیینه کاری شده ای وجود دارد که نام خود را به کل بنا بخشیده است .
تمام دیار‌های داخلی این اتاق با روش مقرنس و قرینه سازی آینه کاری شده و در قسمت گیلویی سقف ردیفی از عکس رجال سیاسی آن دوران زیر شیشه به نمایش گذاشته شده است .
دربهای این اتاق با چوب صندل ساخته شده و با عاج و استخوان ترصیع شده اند . امروز بنای آیینه خانه به عنوان موزه تاریخی فرهنگی بجنورد مورد استفاده قرار میگیرد .
طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه نیز همانند بنای عمارت به دست میرزا مهدی خانشقاقی (ممتحن الدوله) از نخستین معماران ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است.
ساختمان آیینه خانه در ۲ طبقه به ابعاد تقریبی ۱۱ در ۱۸متر و به ارتفاع حدود ۱۰متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق‌های فوقانی، تالاری به ابعاد ۳ در ۸ متر است که تمام دیوارها و سقف آن با طرح‌های زیبای آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار، این بنا را آیینه خانه نامیده اند.
ویژگی‌های معماری بنا
مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر , ماسه , آهک و گچ بوده , جهت رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا از سنگ استفاده شده , همچنین چوب ارس به صورت عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا به کار رفته .آیینه خانه , توسط فضای سبز محدودی از جمله گلکاری و احداث چپر وپرچین از کل مجموعه دارالحکومه منفک می‌شده .
بنای فوق الذکر دارای پلانی آزاد بوده , رعایت نظام هندسی , وجود تقارن و الهام پذیری از معماری غرب (به عنوان مثال استفاده از کاشی هفت رنگ ) در ساخت آن به وضوح مشاهده می‌گردد .در ساخت نمای آیینه خانه از کاشی در سه تکنیک هفت رنگ , معقلی و اسلیمی استفاده شده .
نقوش اسلیمی نیز نگاره هایی برگرفته از مظاهر طبیعت هستند که برای پرهیز از شبیه سازی (رقابت با خالق ) طرح شده اند .ابعاد بنا 90/10 × 18 متر ارتفاع آن با احتساب مناره‌ها 60/ 14متر و مساحتی بالغ بر 5/392 متر را شامل می‌شود .
ساختمان دارای سه درب ورودی در اضلاع شمالی (ورودی اصلی) , غربی و شرقی می‌باشد که هر سه به راهرویی در طبقه اول منتهی می‌شوند . در یک طرف این راهرو حجره هایی قرار دارد و در سوی دیگر چهار اتاق .
در دو انتهای راهرو پلکان هایی تعبیه شده که به طبقه فوقانی جایی که تالار آیینه در آن واقع شده , ختم می‌گردند . طبقه دوم نیز شامل چهار اتاق و تالار آیینه می‌باشد .
دربهای این طبقه از جنس چوب صندل بوده که با استخوان تزئین شده اند . سقف‌ها مشبک چوبی اند که این خود از شاخصه‌های معماری عصر قاجار محسوب میگردد .سقف بنا دو پوششه بوده که شیروانی آن قبلاً از جنس سفال و هم اکنون از ورق گالوانیزه است .
در نمای شمالی (اصلی) عمارت 4 نیم ستون به قطر تقریبی 110 سانتیمتر و ارتفاع 10 متر مشاهده می‌شود . دو نیم ستون دارای یک تاج نیم دایره ای هستند که شکل گلدسته را تداعی می‌کنند و دو نیم ستون دیگر فاقد تاج هستند .
این نیم ستون‌ها با کاشی‌های فیروزه ای و لاجوردی و نیز کاشی‌های سیاه , سفید و زرد مزین شده اند . نیم ستون‌ها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شده اند که کلمه محمد به طور منظم در این نیم ستون‌ها از پایین به بالا 12 مرتبه تکرار شده است .
یک مرتبه به رنگ سیاه و یکبار به رنگ زرد که نیم ستون‌ها به پایه ای از سنگ مرمرختم می‌شوند .
در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایره ای وجود دارد که نسبت به دو تاج نیم دایره ای روی مناره‌ها بسیار بزرگ‌تر است . در حاشیه تاج اصلی یک ردیف کاشی با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبی به صورت سر بالا و واژگون نصب شده است .
در قسمت داخلی این نیم دایره یکسری نقوش اسلیمی بسیار زیبا مشاهده می‌گردد . در بخش میانی این نیم دایره , یک دایره با زمینه لاجوردی وجود دارد که نقش جدال بین شیر و اژدها در آن دیده می‌شود .
در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها سمبلی از جدال بین خیر و شر بوده است . در این تصویر در حالی که اژدها (سمبل شر ) شیر را در بر گرفته , شیر (سمبل خیر ) با فشردن گلوی اژدها , شر را به آستانه نابودی می‌کشاند .در کنار جدال بین خیر و شر, دو تفنگدار در حالیکه به زمین زانو زده اند , محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته اند .
این سربازان نیز خود می‌توانند نمادی از خیر و شر که با هم در جنگند , باشند .در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که درب ورودی را در میان گرفته است .کاشی‌های این قسمت به رنگ زرد فیروزه ای و لاجوردی می‌باشد .
پیشانی طاق با نقوش اسلیمی تزئین شده است . در قسمت زیرین نقش دو گلدان به صورت قرینه و همینطور نقش عمارت کلاه فرنگی در طرفین این گلدان‌ها مشاهده می‌شود .
در دو طرف درب ورودی نقش دو سرباز در حال نگهبانی از بنا به چشم می‌خورد که حالت چشم‌ها و طرز ایستادن سربازان یاد آور تابلو‌های تعزیه عصر قاجار می‌باشد .در بخش میانی نما یک طاق جناقی وجود دارد که در قسمت میانی آن پنجره ای به ابعادcm 290× cm290 قرار دارد .
به نام طارمی وعلت بزرگ بودن آن تامین نور تالار آیینه و ایجاد چشم انداز مناسب به فضای بیرون می‌باشد .تزئینات این طاق محراب گونه , دو لچکی با پس زمینه زرد همراه با نقوش اسلیمی به رنگ فیروزه ای و لاجوردی می‌باشد .بین قسمت فوقانی و میانی نما دو ردیف کاشی هفت رنگ نصب شده .
به طور کلی در معماری این دوران رسم بر این بوده است که نام معمار و بانی بنا در قسمت بالای ورودی به صورت کاشیکاری حک می‌شده . در این بنا هم قبلاً در همین محل کتیبه ای وجود داشته که محدوده حکومتی سردار مفخم و همین طور نام بانی بنا در آن نقش بسته که در دوران پهلوی به دستور رضا شاه این کتیبه از سردر بنا جدا شده و به جای آن کاشیکاری فعلی نسب شده است .فضای فرو رفته بین نیم ستون‌های ایوان یا به عبارتی طاقدیس نیز بعضاً با کاشی‌های لوزی شکل به رنگ‌های زرد , سفید ,فیروزه ای و آبی مشبک , طرح زیبایی را در بنا ایجاد کرده اند .در بخش تحتانی طاقدیسها یک طاقچه جناقی به ارتفاع 20/2 متر دارای پایه ای پوشیده از سنگ مر مر وجود دارد .
قسمت داخلی این طاق با کاشی هفت رنگ , زرد و لاجوردی و حاشیه ای به رنگ سیاه تزئین شده است . در قسمت بالای این طاق روی یک کتیبه لاجوردی مملو از نقوش اسلیمی منازعه گاو و شیر نقاشی شده است که به یاد ‎آورنده نقوش گاو و شیر حک شده در حجاری دیواره‌های تخت جمشید است .این عمارت تنها نمادی از روح خلاق هنرمند ایرانی است و تنها دست توانای هنرمند ایرانی با استعانت از هنر معماری ,نقاشی ,کاشیکاری و آیینه کاری قادر به خلق چنین ترکیب بدیعی می‌باشد .در واقع با صیانت از آثار تاریخی , هنر مردان و زنان ایرانی را محفوظ داشته ایم .
هنری که مظهر تمدن و فرهنگ ملی کشور عزیزمان ایران است
نمای اصلی آن در ضلع شمال به طور کامل کاشیکاری شده و نمونه بارز هنر قاجاری است. این بنا، سه در ورودی دارد، ورودی بزرگ‌تر در ضلع شمالی و دو ورودی کوچک‌تر در ضلع شرقی وغربی قرار دارند.
هر سه ورودی به یک راهروی شرقی و غربی متصل می‌شود که در یک طرف آن ۴ اتاق و در طرف دیگر آن چند حجره و نیز دو رشته پلکان در منتهی الیه شرقی و غربی وجود دارد که به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند.
دو نیم ستون وسطی که درست در طرفین ورودی قرار گرفته بلندتر و بر بدنه هر یک ۱۲بار نام حضرت محمد(ص) به خط کوفی بنایی با طرح‌های هندسی زیبا آراسته شده است.
در حد و فاصل نیم ستون‌های ورودی ۲ طاق نمای نسبتا عمیق وجود دارد که با کاشی‌های هفت رنگ نماسازی شده است. روی این طاق نما‌ها نقوش اسلیمی و یک ترنج هندسی نقش شده است که در وسط آن نقش شیری وجود دارد که گاوی را از پای در آورده است.
در تمام نقوش مذکور که بر کاشی‌های هفت رنگ نقش شده و نیز نقوش بخش‌های دیگر، غلبه با رنگ زرد است. در دو سوی ورودی این بنا در همین ضلع نقش ۲ سرباز مسلح قاجار دیده می‌شود که به طور نمادین همچون ۲ نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورودی و خروجی این ساختمان را کنترل می‌کنند.
بر بالای ورودی اصلی، پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد که با قوس جناقی پوشش یافته و تمام بخش‌های آن با نقش ترنج‌ها و شمسه‌ها توام با نقوش گیاهی و پیچک‌ها زینت یافته است.
بر بالای این پنجره یک شمسه بزرگ وجود دارد که زمانی نقش شیر و خورشید از نقوش کهن ایرانی بر آن نقش شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی بخشیده است.
ظاهرا در بالای این بخش و در ورودی افریز و کتیبه هایی وجود داشته که قلمرو زیر نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفی می‌کرده است.
این کتیبه‌ها در ۲ دوره رضاشاه پهلوی تخریب شده است و کاشی‌های فعلی به جای آن نصب شده است در بالای افریز و بین ۲ مناره بزرگ یک قاب کاشیکاری شده نیم دایره وجود دارد که در آن نقش نبرد شیر و اژدها به عنوان نماد خیر و شر در داخل یک شمسه به چشم می‌خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز مسلح زانو زده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته اند.
در حد فاصل ستون‌های بزرگ و کوچک نیز قاب نیم دایره کوچک‌تری وجود دارد که با نقوش اسلیمی و پیچک هایی تزئین شده است. در مجموع پلان نماسازی جزییات معماری و کاشیکاری بنای آیینه خانه نمونه بارز هنر معماری دوره قاجار قلمداد می‌شود.
سقف آیینه خانه در اصل همانند بنای عمارت، پوشش سفالی داشته که در تعمیرات دوره‌های بعدی برداشته شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.
تالار آیینه خانه
تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق ۲ رشته پلکان انتهای شرقی وغربی و راهروی طبقه اول قابل دسترسی است.
این اتاق، ۳ در از جنس چوب صندل دارد که با استخوان ترصیع شده اند. در ازاره تالار سنگ مرمر مرغوب به کار رفته و بلافاصله از بالای سقف آن آیینه کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را در بر گرفته است.
در این آیینه کاری‌ها ۱۷طرح مختلف شامل طرح‌های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهلچراغ‌ها که در وسط اتاق آویخته بوده اند و نیز نمای بیرونی آیینه خانه به طرز استادانه ای اجرا شده است.

منبع :
http://www.mehrnews.com
http://www2.darmansb.sso.ir
http://bank-maskan.ir/