نگاه بختیاریها به آب همچون سایر عناصر طبیعی با نگاهی قدسی و معنوی میباشد تا جائی که به عنوان منبعی قدسی به آن سوگند می‌خورند و نیز آلودن آن را به ناپاکی‌ها گناهی نابخشنودی می‌شمارند از سوی دیگر علاوه بر ماهیت اصلی آب که منشاء حیات است برخی نمادهای دیگر نیز همچون باران و چشمه هر کدام به فراخور حال خود دارای ارزش و قداستی معنوی میباشند که بواسطه حضور آب و نقش غیرقابل آن در این نمادها و در نزد بختیاریها جایگاه ویژه ای دارند .
اما به راستی چرا بختیاریها به آب با دیدی قدسی می‌نگرند:
همان گونه که در
سلسله مقالاتی همچون نگاهی به گاه شماری در نزد بختیاری و نیز مقاله جایگاه آتش و نیز مقاله نقش مظاهر طبیعی در زندگی بختیاری اشاره نمودم بختیاری مردمانی هستند که همانند تاریخ و جغرافیایی زیستشان بسیار کهن و دیرپا میباشند .
اعتقادات این مردمان روایتگر تصاویری بکر و مانا از هزاره‌های گمشده این سرزمین میباشند این باورها با ما سخن می‌گویند و ما را به هزاره‌های کهن می‌برند و بر عکس این هزاره‌های دیرین را به
دوره ما می‌آورند و این دنیای پر از رمز و اشارت لحظه به لحظه با ما و در کنار ما به حیات ازلی خود ادامه می‌دهند .
در
ایران باستان آب همانند خورشید ، ماه ، درخت و سایر نمادهای طبیعی دارای جایگاه
...مشاهده کامل متن و قداستی ویژه است .
و این خود امری طبیعی و غیرقابل انکار میباشد زیرا در نزد بسیاری از کشورها و مردمانی که دارای پیشینه تاریخی کهن میباشند سرچشمه زندگی و باروری را به صورت موجودی مادینه تصور می‌کنند که هستی از آن زائیده شده است.
جایگاه آب در نزد سایر ملل:
اعتقاد به ارجمندی آب از دیرباز در نزد تمامی اقوام و جوامع کهن حیاتی چشمگیر داشته است.
در ریگ و دا آمده است:آن هنگام نه نیستی بود و نه هستی،نه هوایی بود و نه آسمانی که از ان برتر است…آن هنگام که نه مرگ بود و نه زندگی…همه جا آب بود.
در نزد مصریان باستان و در افسانه خلقت بر این عقیده بودند که جهان از “نون” یا اقیانوس آغازین انباشته بوده است.
در اساطیر بین النهرین نیز هستی از هم آمیزی اپسو الهه آب شیرین و تیامت،الهه آبهای شور بوجود آمده است.
در نزد ایرانیان به روایت بندهش آمده است که هرمزد آب را از گوهر آسمان آفرید.
ایرانی‌ها نیز در همین راستا آب را مظهر پاکیزگی و حیات قلمداد می‌نمایند و آب را مایه بقا و حیات آدمی می‌پندارند . تا جائی که نقشی آئینی بدان بخشیده و الهه آبهای روان یا آناهیتا در نزد ایرانیان خلق و جایگاه ویژه ای یافت و آناهیتا خدای بانوی آبهای نیرومند و بی آلایشی و سرچشمه همه آبهای روی زمین گردید .
آناهیتا کسی است که منبع تمام باروری هاست ، نطفه همه نران را پاک می‌کند و رحم مادینه گان را تطهیر و شیر را در پستان مادران پاک می‌سازد و در حالی که در مأورای آسمانی خود قرار دارد منشأ دریای کیهانی است .
اما در منابع کهن ایرانی با نام دیگری برمی خوریم که به غیر از آناهیتاست ولی کارکردی مشابه با جایگاه و نقش آناهیتا دارد.
در باورهای ایران باستان اپام نپات ایزد آب و نرینه است او نگهبان رود و چشمه و دریاست.در ریگ و دا نیز امده است ماوای اپم نپات آب است و دختران نورس بر او شیفته اند.
آپم نپات در اوستا به معنی پسر آب و یا زاده آب آمده است.او یکی از ایزدان کهن آریایی پیش از عصر زرتشت است که مورد تقدس بوده و به واسطه حیات قدرتمندش پس از ظهور زرتشت و انجام اصلاحات دینی به حیات خود ادامه داد.اما در گاتاها به نشانی از اپم نپات برنمی خوریم.
زیرا زرتشت او را جزء خدایان دروغین برشمرده است.
اما در زامیادیشت به آپم نپات اشاره میشود که در دریای فراخکرت فره ایزدی را در بر می‌گیرد.
به هر روی علاوه بر اپم نپات آناهیتا نیز الهه آبهای روان است.
آیا اپم نپات برگرفته از الهه‌های بین النهرین است یا الهه کاملن ایرانی است؟
من به درستی و با قاطعیت نمی‌توانم بگویم که اپم نپات برگرفته از اسطوره‌های بین النهرینی است و نیز این که بختیاریها در تقدس و ستایش آب، آپم نپات را مورد تقدس قرار می‌داده اند یا آناهیتا را.زیرا در نزد بختیاریها بیشتر وجه کارکردی اعتقادات مد نظر بوده تا نام ها.
و اصولن شکل اعتقادی بسیار مهم بوده است و یا نام‌ها حضور قدرتمندی نداشته اند و یا در اثر مرور زمان نام‌ها رنگ باخته اند و فقط شکل اعتقادی بر جای مانده است.به هر روی با وجود این دو نام یعنی اپم نپات و آناهیتا فکر می‌کنم که بختیاریها بیشتر با آناهیتا آشنا بوده اند و هرچند که ممکن است ردپای برخی اعتقادات به اپم نپات نیز مشاهده شود.
به عنوان مثال شاید بتوان گفت یکی از دلایلی که در نزد بختیاریها دختران شب هنگام مجاز به رفتن به سر چشمه نبودند اعتقاد به حضور نیرویی مذکر برای چشمه‌ها بوده که دختران را همانند اپم نپات شیفته خود می‌کرده و آنان را می‌ربوده.
اما در این خط سیر نوشتاری من به شخصه وجوه اشتراک میان شکل اعتقادی در نزد بختیاریها به قداست آب و کارکردی که الهه آناهیتا در این میان دارد را بیشتر معتقدم.
از آنجا که الهه آب در ایران باستان نقشی مادینه دارد بختیاریها نیز ضمن آن به آب با دیدی قدسی می‌نگریستند وظیفه آوردن آب به خانه را بر عهده زنان واگذار نمودند زیرا خاصیت مادینگی آب‌ها را مدنظر داشتند .
یکی از رسوم و باورهایی که بنظر من تکان دهنده نیز میباشد و در بختیاریها نیز رایج است رسمی است که در هنگام غرق شدن فردی در رودخانه و پیدا نشدن جسد متوفی کاربرد دارد.
در چنین شرایطی مادر متوفی را به محلی که فرد غرق شده می‌برند و در حالیکه سایر زن‌ها اطرافش را گرفته اند او سینه خود را درون آب فرو برده و آب را سوگند می‌دهد که فرزندش را به او بازگرداند و بختیاریها معتقدند که جسد فرد متوفی به احترام حضور مادر متوفی و به احترام سوگندی که به آب داده میشود الهه آب‌ها باعث پس زدن و پیدا شدن جسد متوفی میشود.
البته این کار در نزد بختیاریها به عنوان آخرین راه حل بکار برده میشود یعنی زمانی دست به انجام چنین کاری می‌زنند که تمام تلاششان بی نتیجه باشد و جستجو بر ای یافتن جسد بی نتیجه مانده باشد.که این امر نشانگر ارتباط میان عنصر مونث الهه آبهای روان و مادر میباشد.
یکی دیگر از رسومی که در ارتباط با آب آنهم در همین زمینه میباشد یعنی در خصوص غرق شدن فردی در آب بکار می‌رود استفاده از ساز کرنا و دهل است که با نواختن ساز چپ از ب می‌خواهند که جسد فرد متوفی را پس دهد و اعتقاد راسخ دارند که با این عمل جسد به روی آب می‌آید.
به هر حال من تحلیل این دو موضوع را به مجالی دیگر وامیگذارم زیرا در این نوشته تنها قصدم بیان رسوم مرتبط با آب و اعتقادات رایج در نزد بختیاریها میباشد و نگاه تحلیلی به این باورها خود مقاله ای جداگانه و فرصتی دیگر می‌طلبد.
همچنین در دعاها و علوم خفیه در نزد بختیاریها دعایی دارند به اسم” رودبند” که به ظاهر تنها نامی از آن باقی مانده و همچنین به گاه سوگند در برخی طوایف می‌گویند:”قسم به کمند رود.”
به هر حال منطقه زیستی بختیاریها همانگونه که پیشتر اشاره شده به واسطه کوهستانی بودن دارای چشمه‌های متعدد و رودهای خروشان است . و از همین رو آوردن آب از چشمه‌ها بر عهده بانوان بوده اما این امر توأم با باورهای خاصی بود تا جائی که در هنگامی که خورشید چهره از زمین بر می‌گرفت و تاریکی همه جا را می‌پوشاند بانوان و دوشیزگان بختیاری از آب آوردن و به سرچشمه رفتن حذر می‌نمودند .
قداست چشمه نیز جهانی است زیرا آب زنده یا بکر که در حیطه واقعیت‌های بشری اولین ماده کیهانی اساسی بود و بدون آن باروری و رشد انواع موجودات ممکن نبود از دهانه چشمه خارج می‌شد .
در نماد پردازی، چشمه نماد مادری است . بختیاریها معتقدند که به هنگام تاریکی که نیروهای اهریمنی قدرت غالب می‌شوند آوردن آب از چشمه گناهی نابخشودنی است.
زیرا آب را با مظهر نور در پیوندی ناگسستنی می‌دانستند و برداشتن آب در تاریکی شب به مثابه بر هم زدن آرامش خدای بانوی چشمه‌ها میباشد و از سوی دیگر باعث تازش عناصر اهریمنی بر این عنصر مینوی می‌گردند و معتقد بودند کسی که به چنین گناه نابخشودنی دست یازد دچار سخت‌ترین عقوبتها می‌گردد و دچار بیماری‌های غیرقابل درمان میشود از این رو بود که زنان را در شب هنگام از آب آوردن یا بر سر چشمه رفتن بر حذر می‌داشتند .
از سوی دیگر بهترین لحظه‌ها برای حضور در سرچشمه را بامدادان و به گاه طلوع آفتاب می‌دانستند . در منابع اوستایی آناهیتا به زرتشت می‌گوید بهترین زمان ستایش من از طلوع تا غروب میباشد .
ناهید یا آناهیتا الهه آبهای روان و چشمه سازان در ایران باستان بوده در مجموعه یشت‌ها ، یشت پنجم موسوم به آبان یشت ویژه این ایزد بانوی قدرتمند است این یشت با دو یشت دیگر یعنی مهر یشت و زامیاد یشت قدمتی فوق العاده دارند و متعلق به ایران پیش از عصر اوستا میباشند .
موضوع آبان یشت مربوط به آناهیتا میباشد که در آن به قداست و حرمت آب و اردیسور آناهیتا اشاره دارد.
اردیسور آناهیتا:
این نام از سه جزء تشکیل میشود . ۱- اَرِد به معنای فراخی و گشادگی ۲- سورَ به معنای قدرت و توانایی ۳- آناهیته که خود از دو بخش است : ۱- پیشوند ( اَ ) که پیشوند نفی است به معنی نه و آهیته که ناپاک معنی می‌دهد و ترکیب آناهیته یعنی تمیز و پاکیزه .
بختیاریها در همین راستا آب را مظهر پاکی و نور و عنصری که آلودگی و ناپاکی از آن به دور است یاد می‌نمایند.
همچنین در نزد بختیاریها رسم بر آن بوده که حرمت آب در همه حال نگاه داشته شود اما گاهی از روی سهو ممکن بود که آب موجود در کاسه یا ظرف بر روی زمین ریخته شود در چنین شرایطی بختیاریها اعتقاد به خیر بودن آن داشته و به فردی که مرتکب این عمل بوده می‌گویند:ایرادی ندارد آب مایه نور و روشنی است.
یعنی این عمل موجب بی حرمتی به آب نبوده بلکه موجب حضور برکت و نور در خانه میباشد.
از دیگر موارد حرمت آب در نزد بختیاریها آن بود که ریختن آب را که خود مظهر پاکی و نور است بر روی اتش که آن نیز مظهر پاکی و تطهیر کننده قلمداد میشود را گناهی نابخشودنی قلمداد می‌نمودند .
و متعقد بودند که این عنصر خود مظهر پاکی و پاکیزگی و تطهیر کنندگیدارند و نباید به ستیز برخیزند همچنین بختیاریها آلوده کردن آب چشمه‌ها و رودخانه‌ها را گناهی نابخشودنی بر می‌شمردند و معقتد هستند که ریختن آلودنی‌ها بر چشمه‌ها موجب خشم خدا می‌گردد .
از سوی دیگر زنان بختیاری به گاه برداشت آب از چشمه نام خدا را بر زبان جاری نمودند و نیز خواسته و دعاهای خود را و نیز نیایش‌های خود را در کنار چشمه نیز انجام می‌دادند زیرا معتقد بودند که چشمه زنده بوده و حیات قدسی دارد و با مظهر هستی و آفریننده‌ی آن مرتبط میباشد و قدرت آن را دارد که دعاهای انان را مستجاب سازد .
در ایران باستان نیز با همین وضعیت مواجه می‌باشیم . در بند یشت پنجم که خود دارای سی کِرده یا سی فصل است در آغاز هر فصل بندی درباره ستایش مقام آناهیتا آمده است.
اهورا مزدا به زرتشت گفت : ای زرتشت مقدس اَرِدویسور آناهیتا را ستایش کن وی را بستای که بر اندازنده‌ی دیوهاست . برخوردار از آئین است . درمانگر دردهاست وبرکت دهنده‌ی خواسته است .
گله‌ها را می‌افزاید و کشور را رونق می‌بخشد پس شایسته ستایش است .
در نزد بختیاریها بنابراصل برکت دهنده بودن خواسته‌ها هرگاه شخصی بدون اینکه آب خواسته باشد به او آب تعارف کنند می‌گویند:”آب طلب نکرده مراد است و آرزوها را براورده می‌کند” و فرد نیز ضمن گرفتن آب در دل دعایی می‌کند به امید اجابت و آنگاه آب نطلبیده را می‌نوشد.
بختیاریها زمانی که زوجی قصد ازدواج و تشکیل خانواده را داشتند خانه ای را برای آنان در نظر گرفته و آن را با آبی که از چشمه می‌آورند آب پاشی کرده و ان را مهیا سکونت می‌نمودند همچنین بانوان نوعروس را به کنار چشمه برده و او را می‌آراستند .
در ایران باستان نیز رسم بر همین بوده زیرا معتقد بودند که آناهیتا توجه ویژه ای نسبت به نسل پاکیزه بشری معطوف می‌دارد . بغ بانو آناهیتا توجه ویژه ای به زنان و مردانی دارد که درصدد به وجود آوردن فرزندانی بسیار هستند به همین جهت نطفه مردان و مشیمه را می‌پالاید تا به پاکیزگی فرزند آرند درد بانوان را می‌کاهد و شیرشان را می‌افزاید .
از دیگر رسومی که نزد بختیاریها به هنگام ازدواج رایج بوده رسم آب و آینه بود که رسمی ویژه بوده که طی آن نوعروس را در زیر ملار(سه پایه ای که مشک به آن وصل میشود) می‌نشاندند و ظرف آبی در برابرش و آینه ای زیر در کنار آن و فردی شروع به تکان دادن طناب ملار که نوعروس بروی آن قرارگرفته می‌نمود و معتقد بودند اگر نوعروس تصاویر شفاف و پاک و مثبت را مشاهده کند آینده زندگی زناشویی اش توام با شادکامی است در غیر این صورت زندگی خوبی نخواهد داشت.
یکی دیگر از نمادهایی که با آب‌ها در ارتباط میباشد و در میان بختیاریها نیز جایگاه ویژه ای دارد باران است . در سراسر جهان باران به عنوان نماد اثرات آسمانی بر روی زمین میباشد .
این نکته واقعیتی بدیهی است که باران را عامل بارور کننده زمین است و زمین از آن حاصلخیز میشود به همین دلیل آئین‌های زراعی شکل گرفته اند تا باران ببارد و آب بر زمین جاری شود و چشمه‌ها بجوشند .
از جمله این آئین‌ها در نزد ملل مختلف اجرای نمایش در مقابل خورشید ، صدا کردن طوفان از طریق کوفتن پتک بر سندان میباشد .
در نزد بختیاریها می‌توان به ۲ نمونه بارز توجه کرد .
۱- برد بارون زا ۲- هل هله کوسه
در بختیاری رسم بر آن بوده که به هنگام خشک سالی و نباریدن باران عده ای از ریش سفیدان و سایر مردم بردهای باران زا را واسطه قرار می‌دادند و طی مراسمی ضمن قربانی کردن بردهای باران زا را بلند می‌کردند و ضمن نیایش خواستار بارش باران می‌شدند.و معتقد بودند توسل به بردهای باران زا بارش را در پی خواهد داشت و زمانیکه از لطف آسمان ناامید می‌شدند به بردهای باران زا متوسل می‌شدند.
هل هله کوسه نیز یکی دیگر از مراسم‌های طلب باران است که به گاه خشک سالی کشاورزان ضمن اجرای نمایش آئینی که توأم با کوبیدن بر دهل میباشد طلب باران می‌نمایند تا گندمی که زیر خاک از تشنگی هلاک شده با بارش باران جان تازه ای بگیرد .
هَل هَل هلونه / خدا بزن بارونه / گندما به زیر خاکن / ز تشنه ئی هلاکن /
و طی این مراسم دیو خشک سالی را که همان کوسه باشد از روستا می‌زاندند تا با رانده شدن او باران ببارد .
بختیاریها باران را رحمت الهی قلمداد می‌نمایند زیرا معتقدند بارش باران تمام هستی را می‌شوید و ناپاکی‌ها را از میان می‌برد و نیز موجب رونق زندگی و جوشش چشمه‌ها و رودها میشود و نیز کشاورزی رونق می‌گیرد .
در عرفان اسلامی نیز منقول است که خداوند با هر قطره باران فرشته ای را فرو می‌فرستد تا در کار بندگان خدا گشایش حاصل شود .
به هر روی اعتقادات بختیاریها درخصوص قداست و حرمت آب ، چشمه و باران از دیرباز و از اعصار کهن تا به امروز به حیات خود ادامه داده است . با ظهور دین مبین اسلام در منطقه بخیتاری نه تنها این اعتقادات از میان نرفت بلکه با قدرتی بیشتر به حیات خود ادامه دادند و تا به امروز ساری و جاری میباشند.
منبع :http://shehni.ir/archives/773
آرمان موری احمدی
