منطقه فسیلی مراغه

سایت فسیلی مراغه در نوع خود به عنوان یکی از نادرترین سایت‌های دنیا ازنظر فسیل پستانداران است که از سالها پیش مورد توجه مجامع علمی جهان قرار دارد. هر چند فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا، اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیار می‌نهد، اما به عنوان یک ژئوسایت، پتانسیل ژئوتوریسمی آن میتواند موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی با اهداف متنوع و تنوع تور‌ها شده، گسترش فعالیت‌های هماهنگ و همخوان با منطقه، علاوه برحفظ یکپارچگی وانسجام محیط، می‌تواند توسعه‌ی اقتصادی وارتقای سطح معیشتی مردم محلی را تامین نماید.
همانگونه که فعالیت‌های فاقد برنامه و بیش از ظرفیت منطقه و نا موزون می‌تواند به از هم گسیختگی و ناپایداری و در نهایت نابودی اکوسیستم منجر گردد.
این منطقه به مساحت 1026 هکتار (بهشت فسیل شناسان) به عنوان اثر طبیعی – ملی در سال 1383 مصوب شده است و بخشی از محدوده بزرگ فسیل دار کوهستانی سهند می‌باشد که به لحاظ دارا بودن مناسبترین برونزد برای عملیات اکتشافی به عنوان اثر طبیعی ملی پیشنهاد شده تا در کنار عملیات تحقیقاتی بطور دقیق حفاظت شود.
فسیلهای مکشوفه در این منطقه شامل گونه‌های جوندگان، اسب سانان، گاو سانان ، گوشتخواران ( گربه سانان مثل ببر دندان شمشیری، گرگها و خرسها) ...مشاهده کامل متن وخانواده گوزن‌ها و زرافه‌ها ،و فیلها وآنتیلوپها ... می‌باشد که بعنوان بهشت فسیل شناسان معروف است.موزه صحرایی برای معرفی آثار فسیلی و نحوه قرارگیری آنها در لابه‌های خاک سطحی جهت بهره برداری محققان و دانشجویان در داخل منطقه ایجاد شده است.
موقعیت جغرافیایی:
نهشته‌های فسیل دار مراغه به طور گسترده ای در محدوده ای با وسعت بیش از ۳۰۰ کیلومتر با روند شمالی – جنوبی و حدود ۵۰۰ کیلومتر با روند شرقی – غربی پخش شده اند .
آتشفشان سهند با ارتفاع ۳۵۶۲ متر توسط این رسوبات که از اطراف به تبریز ، مراغه ،میاندواب و میانه منتهی می‌شود محاط شده است .
در مراغه سه زون فسیلی مهره داران تعیین شده که اولین آنها ۴۰۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد ، محدوده غربی این زون مراغه می‌باشدو شرق آن منطقه نظر کهریزک و شمال دامنه‌های سهند و جنوب جاده مراغه – هشترود است.
زون دوم از سمت سه راهی جاده علمدار آغاز و به شرق روستای جهانگیر می‌رسد ، سمت شرقی این زون از شمال روستای گل تپه در امتداد جاده روستا ضمن گذر از روستاهای مغانجیق،قرطاول ، شلیلوند و قیه سلطانی به روستای کهلان ختم می‌گردد.
سمت جنوبی جاده مراغه – هشترود و محدوده شمالی از شمال روستای جهانگیر آغاز و به شرق قوزلوجه می‌رسد و از آنجا به طرف چوان سپس به طرف شمال تا شرق روستای آغاجری می‌رسد که در نهایت در شمال روستای کهلان خاتمه می‌یابد این زون جهت منطقه حفاظت شده فسیلی در نظر گرفته شده است.
زون سوم تحت عنوان اثر طبیعی ملی فسیلی مراغه به مساحت ۱۰۲۶ هکتار با مختصات زیر :
شمال ۵۰ ۲۵ ۴۶ تا ۱۴ ۲۶ ۴۶
۳۶ ۲۴ ۳۷ ۴۷ ۲۴ ۳۷
شرق ۱۴ ۲۶ ۴۶ تا ۹ / ۲۲ ۲۱ ۳۷
۳۶ ۲۴ ۳۷ ۹/۴۳ ۲۵ ۴۶
جنوب ۹/ ۲۲ ۲۱ ۳۷ تا ۳/۳۳ ۲۱ ۳۷ تا ۱۹ ۲۰ ۳۷
۹/۴۳ ۲۵ ۴۶ ۷/۴۵ ۲۴ ۴۶ ۳/۵۳ ۲۳ ۴۶
غرب ۱/۴۰ ۲۳ ۳۷ تا ۴۷ ۲۴ ۳۷
۴۱ ۲۴ ۴۶ ۵۰ ۴۵ ۴۶
غیر از مراغه در مناطق اهر، ورزقان ،شمال غرب تبریز (ایوند ) و نزدیک میانه نیز رسوبات مشابه سازند مراغه یافته شده و از روستای آبخارای ورزقان فسیل فیل دینوتریوم اکتشاف و استخراج گردیده است( ابریشمی ،۱۳۸۴) .
میرزایی با توجه به تحقیقات برنور و همکاران وسعت منطقه را بسیار بیش از این حدس زده و بر لزوم بررسی‌های گسترده‌تر اصرار دارد ( میرزایی و همکاران ،۱۳۸۴ ) .
طبق یافته‌های معین وزیری در کرج آباد ( شرق مراغه ) قدیمی‌ترین رسوبات آهک‌های دریاچه ای موجود است که دارای فسیل نرم تنان آب شیرین است. وی کشف یک دندان هیپاریون از داخل طبقات لینیت دار و حضور طبقات مملو از فسیل مهره داران بر روی لایه‌های ذغال دار را دال بر تطابق زمانی آنها با رسوبات پونسین منطقه تبریز ذکر نموده است.
وی بر خلاف دومرگان و دیگران تشکیلات رسوبی استخوان دار کرج آباد را مربوط به حداقل یک دوره قدیمی‌تر از پلیوسن ( حداقل پونسین) می‌داند( معین وزیری ،۱۳۵۶) .
درویش زاده نیز با توجه به پیدایش یک دندان هیپاریون در منطقه باغ میشه سن لایه‌ها را پونسین معرفی می‌کند وی با توجه به مواد تشکیل دهنده رسوبات روی فسیل‌ها ( حاصل شستشوی خاکستر و قطعات آتشفشانی ) ، این مواد را متعلق به ارتفاع ۰ ۲۰۰-۱۸۰۰ متر دانسته که پس از شستشو و حمل در ارتفاع ۱۶۰۰ و نیز در مواردی در ارتفاع ۱۵۰۰-۱۳۵۰ قرار گرفته اند.
او همچنین افق‌های متفاوت در سازند غیر رسمی مراغه را ناشی از فعالیت‌های آتشفشانی و پیدایش لاهارا‌های آتشفشانی با سنین مختلف می‌داند (درویش زاده ،۱۳۸۰).
مطابق بررسی‌های میدانی قبل از تجمع آثار قسیلی مهره داران لایه توف پامیسی سفید رنگ در بین طبقات دیده می‌شود که نشانگر فعالیت‌های انفجاری و توسعه نهشته‌های موجی ، لاهارها و توف‌های بارشی اسیدی است که شاید با مسموم کردن محیط مرگ دسته جمعی گروه‌های جانوری مستقر در محل یا در حال کوچ را سبب شده اند .
منطقه فسیل دار شامل اهر ، ورزقان و ایوند در شمال غرب کوه‌های مورو ، ممقان در غرب و شمال غرب سهند و دامنه‌های شمالی سهند ( باسمنج و .. ) می‌باشند . در مناطقی که شیب موفولوژیک کم بوده یا مرکز آتشفشانی با یخچالهای طبیعی فاصله زیادی داشته اند ، شانس برخورد به نمونه‌های کامل فسیلی بیشتر است .
بررسی نهشته‌های قاعده ای نهشته‌های واجد آثار مهره داران از اهمیت خاصی برخوردار است . هر چقدر جورشدگی ، گرد شدگی و بلوغ بافتی رسوبات قاعده فسیل دار بیشتر باشد شانس دست یابی به نمونه‌های کامل فسیلی بیشتر و برعکس مشاهده رسوباتی که در آنها جورشدگی و گرد شدگی ذرات کم و بلوغ بافتی در آنها مشاهده نشود مبین جریانات شدید سطحی و حاکی از شیب مورفولوژیک زیاد منطقه و یا انرژی زیاد جریانات سطحی می‌باشد که باعث حمل آثار فسیلی شده و شانس برخورد به نمونه‌های کامل را کاهش می‌دهد( ابریشمی ، ۱۳۸۴ ).
منطقه فسیلی مراغه یکی از منحصر به فردترین مناطق فسیلی جهان است که فسیل‌های متنوعی از پستانداران منقرض شده را در خود جای داده و از این رو این منطقه با اتفاق نظر بسیاری از زمین‌شناسان، «بهشت فسیلی ایران» نامیده شده است.
جایگاه‌های زمین‌شناسی یا ژیو سایت‌ها شواهدی کلیدی لحظات یا دوره‌های خاصی از تاریخ زمین‌اند که در آموزش عمومی علوم زمین و مفاهیم زیست محیطی نقش بسیار مهمی دارند.
ژئوسایت‌ها همچنین ابزاری برای توسعه پایدار و حفاظت‌اند، در عین حال یادآوری می‌کنند که بخش‌های تجدید‌ناپذیر کره زمین‌اند.
بدیهی است ژئوسایت‌ها از دیدگاه زیبایی‌شناسی و ژئوتوریسم حائز اهمیت است. منطقه فسیلی (سازند غیر رسمی) مراغه در دامنه سهند به سبب دارا بودن تنوع فسیلی مهره‌داران در مجامع علمی دنیا از اهمیت خاصی برخوردار است که حفظ و حمایت و بهره‌برداری پایدار از این سایت به عنوان میراث علوم زمین، علاوه بر حفظ محیط فیزیکی، پایداری و ارتقای فرهنگی و اقتصادی منطقه را به همراه خواهد داشت.
سایت فسیلی مراغه در نوع خود به عنوان یکی از نادرترین سایت‌های دنیا از نظر فسیل پستانداران است که از سال‌ها پیش مورد توجه مجامع علمی جهان قرار دارد.
هر چند فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا، اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیار می‌نهد، اما به عنوان یک ژئوسایت، پتانسیل ژئوتوریسمی آن می‌تواند موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی با اهداف متنوع و تنوع تورها شده، گسترش فعالیت‌های هماهنگ و همخوان با منطقه، علاوه بر حفظ یکپارچگی و انسجام محیط، می‌تواند توسعه اقتصادی و ارتقای سطح معیشتی مردم محلی را تامین کند.
منطقه‌ای که هم فیل داشت هم زرافه
منطقه فسیلی مراغه یکی از منحصر به فردترین مناطق فسیلی جهان است که فسیل‌های متنوعی از پستانداران منقرض شده را در خود جای داده است.
این منطقه از سالیان بسیار دور مورد توجه فسیل‌شناسان، دیرین شناسان و زمین‌شناسان داخلی و خارجی بوده است و در مراحل مختلف کاوش‌های فسیل‌شناسی، فسیل‌های ارزشمند و منحصر به فردی از این منطقه یافت شده است.
از این رو این منطقه با اتفاق نظر بسیاری از زمین‌شناسان، «بهشت فسیلی ایران» نامیده شده است. «منطقه فسیلی مراغه» دارای گسترش زیادی از اطراف مراغه و جنوب کوهستان سهند تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان‌آباد است.
وسعت این منطقه به 40 هزار هکتار می‌رسد که مساحتی برابر 1026 هکتار آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان «اثر طبیعی- ملی فسیلی مراغه» حفاظت می‌شود. همچنین وظیفه قانونی حفظ، اکتشاف و استخراج فسیل مهره داران ایران با این سازمان است.
مراغه با توجه به غنای گونه‌ای فسیل مهره‌داران یافت شده، یکی از پنج منطقه مهم فسیل‌دار جهان محسوب می‌شود.
این منطقه در وسعتی برابر 300 کیلومتر در امتداد شمال به جنوب و 500 کیلومتر در مسیر شرق به غرب گسترش دارد که لایه‌های فسیل‌دار و استخوان‌دار آن مربوط به اواخر دوران سوم زمین شناسی است.
منطقه فسیلی مراغه، خاستگاه پستانداران گوشت‌خوار و علف‌خوار 5/12 میلیون سال پیش است و از غنی‌ترین مجموعه فسیلی جهان به شمار می‌رود.
توالی سازند مراغه حاصل ته‌نشینی رسوبات رودخانه‌ای، مردابی، دریاچه‌ای و دشت سیلابی است و با توجه به مجموعه فسیلی یافت شده و مقایسه آنها با فسیل‌های یافت شده در دیگر مناطق جهان، سن 5/12 تا 5/7 میلیون سال را می‌توان برای تشکیل رسوبات و فسیل‌های منطقه در نظر گرفت.
تنوع جانوری منطقه فسیلی مراغه
جوامع جانوری فسیل شده مراغه، از پستانداران اکوسیستم‌های استپی و علفزاری بوده و فسیل‌های یافت شده در آن شامل انواع آنتیلوپ و گاوسانان، زرافه، گربه‌ها و ببر دندان خنجری است.
در این منطقه از خانواده کفتار دو جنس تشخیص داده شده و از خانواده اسب حداقل سه گونه از جنس هیپاریون در رسوبات قاره‌ای پلیوسن یافت شده است. منطقه فسیلی مراغه به علت داشتن فسیل علفخواران بزرگی چون ماستودونت و دینوتریوم از خانواده فیل‌ها، کرگدن و نخستی‌ها از شهرت جهانی برخوردار است.
طی حفاری و مطالعات فسیل‌شناسی آثار فسیلی باارزشی چون فسیل عاج ماستودونت، آرواره بالایی کرگدن، جمجمه گوشتخواران، دندان و آرواره اسب ها، آرواره زرافه و فسیل دندان یک انسان ریخت اولیه که احتمالاً از گونه «انسان راست قامت» بوده با یک میلیون سال قدمت یافت شده است.
در این مطالعه که توسط دکتر زین‌العابدین پورابریشمی و همکاران وی انجام شده و مقاله علمی آن در بهار 1387 در مجله علوم زمین منتشر شده است، دو گونه جدید از اسب‌ها شناسایی شد که بر همین اساس سن جانوران استپی این منطقه به 5/12 تا 5/7 میلیون سال تغییر یافت.
در کل، دو افق پرفسیل و دو افق کم فسیل در منطقه قابل تشخیص است. همچنین مجموعه جانوری این منطقه در میلیون‌ها سال پیش مشابه مجموعه جانوری ساوانای امروزی در آفریقاست.
علاوه بر این یافته‌ها فسیل زوج سمانی مانند گراز، آهو و بز کوهی در مراغه یافت شده است. همچنین فسیل یک گونه گورخر با نام علمی Equus hemionus از مراغه گزارش شده است.
این گونه مشابه گورخر فعلی ایران است که در آستانه انقراض قرار دارد. نکته قابل توجه این است که نام علمی گورخر ایرانی به تازگی از Equus hemionus به Equus onager تغییر یافته است.
اما برخی از محققان گورخر ایرانی فعلی را زیرگونه ای از Equus hemionus می‌دانند. همچنین فسیل اجداد پستاندارانی چون مورچه خوار، تنبل، گرگ، خرس و سمورسانان نیز در مراغه یافت شده است.
آتشفشان سهند، عامل حفظ فسیل‌ها
مطالعات انجام شده و مقایسه نمونه‌های یافت شده با برخی نقاط جهان نشان می‌دهد گونه‌های موجود در مراغه امروزی مربوط به عرض‌های جغرافیایی بالا بوده‌اند که به دلیل سرمای جهانی در آن به آذربایجان فعلی مهاجرت کرده‌اند.
برخی از محققان عقیده دارند فعالیت آتشفشانی کوه سهند و انتشار گازهای سمی و گوگردی ناشی از آتشفشان باعث مرگ و میر دسته جمعی آنها شده است.
در نهایت خاکستر حاصل از آتشفشان سهند باعث حفظ بقایای جانوران و فسیل‌های فعلی شده است.
گل سنگ‌های دربرگیرنده فسیل‌ها، از نوع توف (نوعی سنگ آتشفشانی) تغییریافته هستند و حالت سفالی دارند.
تاریخچه مطالعات و ارزش‌های منطقه
لایه‌های فسیل دار مراغه، نخستین بار توسط خانیکف روسی در سال 1840 میلادی کشف شد، ولی جمع آوری و مطالعه علمی آنها در سال 1857 توسط آبیخ صورت گرفت.
در سال 1884 میلادی پوهلیگ دیرین شناس اتریشی مطالعاتی در این زمینه انجام داد و در سال 1885 کتیل و رودلر لایه‌های فسیل دار مراغه را بررسی کردند.
متاسفانه این فسیل‌ها امروز در موزه تاریخ طبیعی وین نگهداری می‌شوند. در سال 1899 گانسر حفاری‌های مختصری در این منطقه انجام داد که نمونه‌های کشف شده توسط فورسیت مطالعه شد.
در سال 1904 یک دیرین شناس فرانسوی به نام «مک کیونیم» به همراه یک گروه 12 نفری حفاری وسیعی در منطقه مراغه به ویژه در منطقه کرج آباد (کرجاوه)، نزدیک روستای مردق چای، کهجوق، شلیلوند و کرمجوان انجام داد و مطالبی را در مورد فسیل‌های مراغه منتشر کرد.
در سال 1973 یک گروه ژاپنی با همراهی کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور مطالعاتی را در لایه‌های آذرآوری سازند مراغه انجام داد.
در زمینه جمع‌آوری فسیل مهره‌داران منطقه مراغه، موزه تاریخ طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست فعالیت‌هایی را از سال 1974 با همکاری دانشگاه UCLA و موزه لس‌آنجلس به سرپرستی پروفسور برنارد کمپل آغاز کرد.
این گروه به مدت سه سال کار حفاری و جمع آوری فسیل‌ها را ادامه داد ولی پس از انقلاب اسلامی این همکاری‌ها خاتمه یافت. در سال 1366 نیز گزارشی با عنوان «چینه شناسی لایه‌های استخوان دار سازند مراغه» توسط «پرتو آذر» در سازمان زمین شناسی کشور تهیه شد.

مطالعات فسیل‌شناسی در این منطقه پس از 27 سال وقفه در سال 1381 توسط دفتر تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در وسعتی برابر هزار متر مربع در لایه‌های استخوان دار دوباره از سر گرفته شد.
در موزه صحرایی «گرگ دره» مراغه فسیل‌هایی از گوشت‌خواران و علف‌خوارانی مانند گاوسانان، فیل‌ها، آرواره‌های زیرین زرافه، کرگدن و اسب به صورت طبیعی و بدون دست خوردگی نگهداری می‌شوند.
قابل ذکر است فسیل فیل‌های کشف شده در منطقه فسیلی مراغه از نسل اول فیل‌ها هستند و این نشان می‌دهد حلقه اول تکامل فیل‌‌ها در این منطقه شکل گرفته است و بعد به دیگر قاره‌ها مهاجرت کرده‌اند.
«فراوانی»، «گونه‌زایی شدید» و «تنوع گونه‌ای بالا» از مهم‌ترین ویژگی‌های منطقه فسیلی مراغه است. این منطقه به مطالعات پالئواکولوژی (بوم‌شناسی کهن) و فسیل‌شناسی زیادی نیاز دارد زیرا اطلاعات فعلی ما از این منطقه سطحی و مقدماتی است.
این منطقه در صورت تجهیز و توانمندسازی در آینده‌ای نه چندان دور می‌تواند به قطب علم فسیل‌شناسی مهره‌داران در آسیا و حتی جهان تبدیل شود.
منطقه فسیلی مراغه همچنین می‌تواند به یک مرکز آموزشی، مطالعاتی و تحقیقاتی تبدیل شود. «منطقه فسیلی مراغه» از غنای گونه‌ای و فسیلی زیادی برخوردار است و هر موزه اروپایی افتخار می‌کند که نمونه‌هایی از منطقه را داشته باشد.
اکنون نمونه‌هایی ارزشمند از فسیل‌های این منطقه در موزه‌های تاریخ طبیعی وین، اتریش، پاریس، لندن و لس‌آنجلس نگهداری می‌شود.

منبع :
http://www.iew.ir/
http://as.doe.ir/
http://wikimapia.org/
http://www.farsnews.com/
http://www.irangeotourism.ir/