بازار زنجان در دوران آقا محمد خان قاجار در سال 1205 قمری آغاز و در سال ۱۲۱۳ در زمان فتحعلی شاه قاجار خاتمه یافته و مساجد و سراها و گرمابه‌ها در سال ۱۳۲۴ به آن اضافه شده است.
مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. گستردگی جغرافیایی
بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است.
این بازار که طویلترین بازار
ایران میباشد از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است.
بازار پایین: در قسمت پایین بازار علاوه بر داد و ستد تولیدات محلی، از طریق دو باب کاروانسرا محصولات روستاها و قصبه‌ها اطراف
زنجان نیز به فروش می‌رسید.
از کاروانسراهای این بازار «سرای ملک» و «سرای گلشن» را می‌توان نام برد که هر دو در سال 1345 هـ .ق مورد بازسازی و مرمت قرار گرفتند. امروزه این بازار به انبار کالاهای صادراتی تبدیل شده است.
در این مجموعه دو مسجد به نام‌های مسجد آقا شیخ فیاض و میرزایی
...مشاهده کامل متن و هم‌چنین دو گرمابه به نام‌های بلوری (حاج داداش) و معینی احداث شده است.
بازار بالا: قسمت بالای بازار از مجموعة بازارهای قیصریه، بزازها، حجت الاسلام، امامزاده و عبدالعلی بیگ تشکیل شده است. این بازار که از نظر تولید و عرضة کالا و خدمات جنبی بسیار متنوع است و مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می‌شود، به هشت راستة زرگرها، بزازها، کفاش‌ها، سراجها، کلاه‌دوزها، صندوق‌سازها، رنگرزها، میوه فروش‌ها و جگرپزها تقسیم شده است.
در این مجموعه نیز پنج مسجد به نام‌های چهل ستون، آقا سید فتح الله، مسجد جامع، حجت الاسلام و ملا (ولیعصر) جای گرفته است. مجموعه بازار با پنجاه و شش راه ورودی اصلی و فرعی، به شبکة ارتباطی کل شهر راه دارد.
این مجموعه نهصد و شصت باب مغازه دارد و جایگاه فعالیت ده‌ها نوع شغل اعم از تولیدی و خدماتی است. مجموعة بازار زنجان در زمینی به مساحت پانزده هکتار احداث شده است و پنج هکتار آن به فعالیت اقتصادی، هفت هکتار آن برای سکونت، یک هکتار آن جهت اماکن عام‌المنفعه و دو هکتار دیگر آن برای شبکة ارتباطی اختصاص یافته است.
از آنجا که شهر زنجان تابستان‌های گرم، زمستان‌های سرد و پر برف و بهار و پاییزی ناآرام دارد، کالبد و پوشش سقف بازار طوری طراحی شده است که در داخل آن تغییرات هوای بیرون احساس نمی‌شود.
مجموعة بازار زنجان به عنوان یک کانون مهم تجاری، تاریخی و فرهنگی و به دلیل ویژگی‌های معماری و هنری آن پیوسته مورد توجه بازدیدکنندگان است. این بازار به علت ارزش‌های فرهنگی و قدمت تاریخی آن به شمارة 44/1 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
راسته ها:
راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسطخیابان فردوسی ، در خیابان اصغریه به پایان می‌رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد.
در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می‌گیرند که هر یکبه سراهای مختلفی مرتبط می‌گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلیبیک نام دارند.
راسته‌های فرعی:
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنف همسان باعث تشکیل راسته‌های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می‌شود که در بیشترموارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می‌یابند.
راسته‌های حاج حسن ،ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته‌های فرعیبازار زنجان محسوب می‌شوند. مهمترین شاخه فرعی بازار، راسته حجه الاسلام است کهبموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می‌شود.
قیصریه:
بازارقیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است. در حال حاضر قیصریهزنجان محل فروش اجناس لوکس میباشد. موقعیت قیصریه زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شودو آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می‌کند باعث تقویت اینمحور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محور‌های بازار است.
سراها:
کاروانسراهای بازار زنجان یابعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند‌ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب میآیند. سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه‌ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزیهستند .
نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست.سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح ا...،حاج جواد، نهالی، شاطرعلی،حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی، بالاو پائین از جمله سراهاب یک حیاطیبازار زنجان هستند.
میادین:
در حوالی دروازه‌های شهر کاروانسراهائی ساخته می‌شدند که برای اطراقکاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند در مجاورت این کاروانسراهادر داخل یا خارج شهر میدانهائی بوجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین باعث می‌شد تا فرو شندگان دوره گرد، روستائیان وبازرگانانی که بین شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در این فضاها به خرید و فروشبپردازند، و نزدیکی این میدانها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می‌شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان درمجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازارمی باشد.
تیمچه ها:
تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند ازنقاط عطف حرکتهای پیاده راسته بازار به شمار می‌روند بعنوان مثال تیمچه‌های چهاردربی در قسمت شرقی بازار، جمع کننده حرکتهای ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیرراسته اصلی میباشد.
منبع :http://fa.wikipedia.org/
http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=426
