ملیله کاری زنجان

بر اساس کشفیات باستان‌شناسی ، قدیمی‌ترین اشیایی که می‌توان، ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان می‌باشد. در دوران ساسانی نیز صنعت‌گران فلزکار و مخصوصا نقره‌کاران ظروف گران‌قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می‌شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می‌گرفتند .
در برخی موارد نیز استفاده از سنگ‌های قیمتی، زیبایی این اشیا را دو چندان می‌نمود.
متسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب (به دلیل گران‌بها بودن اشیا نقره‌ای و سبک بودن وزن آن) به غنیمت برده شده است. ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی و یا به طور تصادفی مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیله‌کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعت‌گران ملیله کار در ایران قبل از میلاد می‌باشد.
پروفسور ((آرتور اپهام پوپ)) در کتاب شاهکارهای هنر ایران، ضمن اشاره به زرگری و نقره‌کاری در سال‌های بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به ...مشاهده کامل متن قرن 12 میلادی اشاره کرده است.
لازم به ذکر است تعداد و آثار باقی‌مانده از آن زمان بسیار اندک است از آنجا که اشیا ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و می‌توان به راحتی آن‌ها را ذوب کرده و مجددا مورد استفاده قرار داد.
به همین جهت نیز آن اشیا به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه‌های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است .
در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی، ترک وطن کرده، و در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.
با توجه به آن‌چه که اشاره شد، احتمال می‌رود هنرمندان خراسانی هنر فلزکاری از جمله ملیله‌کاری را در سال پنجم هـ . ق در زنجان رواج دادند. از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف ، گوشواره، سینه ریز و...، باقی مانده که بخشی از آن‌ها در موزه‌های داخلی، خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه‌های خصوصی و یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌شود .
تاریخچه ملیله کاری زنجان:
در هر حال از دو طریق می‌توان به قدمت این هنر ارزنده در زنجان پی برد:
نوشته‌ها و سفرنامه‌های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده‌اند.
آثار باقی‌مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر می‌باشد. در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند، از میان صنایع شهر زنجان، از صنعت فلزکاری آن سخن گفته‌اند از آنجا که ملیله‌کاری نیز یکی از شاخه‌های فلزکاری است، می‌توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.
شاید بتوان گفت، با توجه به رونق منطقه زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، فلزکار نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدن‌هاست که در این منطقه وجود داشته است.
سابقه ملیله‌کاری در زنجان از قرن سیزدهم هجری، به بعد روشن و مشخص است به طوری‌که ((فردریک ریچارد))، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می‌نویسد : (( شهر زنجان، شهر کوچکی است نقره و ملیله‌کاری این شهر پر زرق و برق است))، همچنین سامویل گرین‌ویل بنجامین که در حدود سال (1883 م 1301 هـ .
ق ) به ایران سفر کرده است در مورد صنعت‌گری در زنجان اطلاعات بیشتری می‌دهد . ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز هنری مشابه ملیله کاری زنجان در مناطق مذکور، رواج یافت.
سرویس‌های چای‌خوری و شربت‌خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمده‌ترین محصولات تولیدی تا زمان معاصر بوده‌اند. هنرمندان زنجانی در سال‌های بعد ، به تدریج بر انواع این دست ساخته‌های‌های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثار باقی‌مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر، ملیله‌کاری، یکی از رشته‌های اصیل، بومی و اولویت‌دار صنایع دستی استان زنجان می‌باشد، که با به کارگیری مفتول‌ها و نوارهای ظریف شده نقره و با استفاده از انواع طرح‌های سنتی ساخته می‌شود، مصنوعات تولید شده شامل: سرویس چای‌خوری، شکلات‌خوری، گلدان، شمع‌دان، قاب عکس، انواع زیورآلات و....، می‌باشد دانست.
روش کار:
- مقدمات ساخت ملیله(نوار ملیله):
برای تهیه نوار ملیله ابتدا نقره با عیار حدود 9/99% در کوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریجه، ریخته شود پس از سرد شدن قطعه نقرهای به طول 30-25 سانتی‌متر به قطرحدود 5 میلی‌متر بدست می‌آید در مرحله بعد، قطعه نقره‌ای را بر روی سندان گذاشته و به کمک چکش، آن‌را تبدیل به میله‌ای چهار پهلو می‌کنند و مجددا آن‌را بوسیله چراغ کوره‌ای با شعله گاز حرارت می‌دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا کند، سپس آن‌را از دستگاه نورد عبور داده و بصورت مفتول‌های باریکی در می‌آورند.
در بالای دستگاه نورد، چرخ دنده‌ای قرار دارد که بوسیله آن می‌توان دستگاه را تنظیم و مفتول‌هایی با قطرهای مختلف به دست آورد. مفتول‌های باریک مجددا، در کوره حرارت قرار داده شده و درون موم گذاشته می‌شوند تا کاملا موم اندود شوند و آماده حدیده‌کردن شوند.
برای حدیده کردن، ابتدا مفتول نقره را از بزرگ‌ترین سوراخ حدیده عبور و سپس آ‌ن‌را از سوراخ‌های کوچک‌تری می‌گذرانند. در پایان کار، مفتول را از کوچک‌ترین سوراخ حدیده عبور می‌دهند، تا مفتول بسیار نازک و ظریفی با قطر یکنواخت و با شماره 25، بدست آید.
آن‌گاه دو رشته از این مفتول نازک را بصورت دولایی می‌تابند و مفتول دولاتاب را، از میان قسمت مسطح غلطک دستگاه نورد عبور می‌دهند و در نتیجه از دستگاه نورد نوار باریکی به قطر تقریبی کمتر از نیم میلی‌متر خارج می‌شود، که همان نوار ملیله می‌باشد.
مراحل ساخت ملیله:
بعد از آماده شدن نوار ملیله، جهت ساخت اشیا، مراحل ذیل انجام می‌پذیرد:
ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی که معمولا از جنس آهن و دارای ابعاد و اندازه‌های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن‌را کاملا موم اندود می‌کنند، سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده، روی صفحه آهنی قرارداده و نوار نقره‌‌ای(دیواره) را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می‌گذارنند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد.
پس از این مرحله بوسیله دیواره‌های بعدی طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقش‌های ملیله که قبلا بوسیله دست و انبری ظریف با نوار ملیله ساخته شده پر می‌کنند و در آخرین مرحله بوسیله مفتول‌های آهنی بسیار ظریف، نقوش را به یکدیگر می‌بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و بوسیله ذوب کردن موم اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه آهنی جدا می‌کنند.
پس از اینکه کلیه قطعات بوسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل شد، سیم‌های فولادی را بریده و جدا می‌سازنند و محصول را که تقریبا کار ساختش به پایان رسیده در ظرفی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار می‌دهند و یا در داخل ظرف محتوی ( محلول زاج سفید) می‌جوشانند تا اضافات و لکه‌های روی نقره از بین برود.
در پایان به کمک برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاک می‌نمایند .
نوع دیگری از ملیله محصولاتی است که بوسیله خم کردن و لحیم کردن صفحات ملیله کاری شده، ساخته می‌شود و شیوه تولید چنان است که ابتدا با استفاده از نوارهای ملیله صفحاتی به اندازه‌های مد نظر تهیه و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره، استکان و لیوان ، قندان، گلاب پاش و... می‌سازنند و بوسیله نقره ای با عیار پایین‌تر دسته و پایه آن را ساخته و بر روی کار سوار می‌کنند.
در حال حاضر نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند ، ملیله به صورت محدود در شهرهای تبریز و اصفهان نیز رواج دارد ، ولی ملیله زنجان به علت مزیتهایی نظیر ظرافت منحصر به فرد، خلوص نقره، اصالت نقوش و...، نسبت به ملیله سایر شهرها برخوردار بوده، ضمناً لازم به ذکر است در ملیله کاری اصفهان استفاده از مفتولهای ضخیم نورد نشده، نقوش درشت، رایج است و حتی گاهاً به نام نقره کاری نیز خوانده می‌شود.
ابزار و اشیاء وابسته.
مواد اولیه:
- مواد اصلی : شامل طلا ، نقره، مس
- مواد فرعی( موم ، زغال ، موادپاک کننده ، لحیم، بوره، تنه کار)
مواد اصلی بصورت خام در طبیعت یافت می‌شود که تبدیل به شمش شده و سپس به صورت ورق درمی آید و بریده می‌شود.
مواد فرعی: موم ، زغال ، مواد پاک کننده ، لحیم، بوره، تنه کار
ابزار آلات ملیله کاری:
کوره : شامل کوره‌های زغالی یا کوره‌های گازی است که جهت ذوب فلزات حرارت تولید می‌کنند و دمای آنها معمولا بالای 1300 درجه سانتی گراد می‌باشد.
سندان و چکش: جهت صاف نمودن سطح کار
بوته: ظرفی است استوانه ای شکل که از آن جهت ذوب نقره استفاده می‌شود جنس آن از گرافیت و ظرفیت کوچکترین آن تقریبا 50 گرم و بزرگترین آن یک کیلوگرم است.
حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتولهای نقره با قطرهای مختلف بشکل استوانه که از دو لایه بیرونی و درونی تشکیل شده است.
ریجه(ریژه): قالب فلزی است که نقره بعد از ذوب داخل آن ریخته می‌شود. ریجه دو نوع است1- مدادی: که جهت تهیه شمش استفاده می‌شود2- کتابی:که برای ساخت نقره صفحه ای استفاده می‌شود.
دستگاه نورد: شمش نقره را به مفتول تبدیل می‌نماید.
دمبوری: که حاوی یک مخزن بنزین و یک دم هوا و همچنین یک مشعل می‌باشد و جهت آتشکاری جزئی بکارمی رود.
انبر آتش کاری: دارای دسته ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم کاری استفاده می‌شود.
مته برقی: برای سوراخ کردن برخی قسمتهای زمینه کار از آن استفاده می‌شود
. تخته تاب: دو قطعه چوب برای تابیدن مفتول نقره ای بکار می‌رود
1- قیچی: برای بریدن ورقه‌های آهنی و قطع مفتولهای نقره ای استفاده می‌شود.
فرچه یا برس سیمی:جهت زدودن ناخالصی‌ها از روی ملیله استفاده می‌شود.
آینه سوهان: برای براق کردن و شفاف نمودن سطوح کار نقره استفاده می‌شود.
جفت: برای شکل دادن مفتول ملیله به ریز نقشها بکار می‌رود.
قالب ریخته گری: برای ساختن اشیا از قبیل پایه و دسته استکان بکار می‌رود.
دندانه: برای تبدیل نوار صاف نقره ای به نوار دندانه دار استفاده می‌شود.

منبع :http://vmic.ir/