این قلعه بر روی تپه طبیعی در قسمت غرب رودخانه خیاو چایی مشکین شهر و در ارتفاع شرقی دره باغ نوروز قرار دارد. ارتفاع تقریبی آن 1416 متر از سطح آبهای آزاد بوده و در ضلع شمالی دروازه
اردبیل با بنای تقریباً مستطیل شکل بطول 250 متر و عرض 102 متر با چندین برج نگهبانی قرار دارد.
مصالح به کار رفته در ساخت آن سنگ ، چینه و خشت خام با ملات گلی بوده که در ادوار مختلف چندین بار مرمت و بازسازی شده است.
بنای اولیه این قلعه در زمان شاپور دوم ساسانی در سال 337 میلادی به دستور نرسه هرمز حکمران ساسانی در خیاو در مدت 6 سال ساخته شده است.
وجود سنگ نبشه ای به خط پهلوی ساسانی در جبهه شمال غربی این بنا در فاصله 150 متری در آبراهه خیاو چایی ، تاریخ بنیان گذاری قلعه را تا
دوره ساسانی عقب برد ولی متاسفانه سنگ نبشته مزبور بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب و از بین رفته است .
کهنه قلعه در سال 1345 توسط آقای کام بخش باستانشناس زبر دست ایرانی شناسایی و تحت شماره 618 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
در پی کاوشهای صورت گرفته بر روی این قلعه مشخص شد که دیوار قلعه ساسانی بر اثر عوامل گوناگون فرو پاشیده و در بازسازی و یا بنیانگذاریها نقشه قلعه اندکی کوچکتر شده است.
در کاوشهای باستان شناختی در
کهنه ...مشاهده کامل متن قلعه نشانه هایی از مواد فرهنگی ، سفالهای دست ساز و چرخ ساز به رنگ نخودی و خاکستری و فلز مفرغ مربوط به عصر آهن سه بدست آمده که منسوب به اقوامی مشهور به اورارتور در آستانه شکل گیری دولت ماد میباشد.
در برخی منابع تاریخی یاد شده است که نادرشاه افشار هنگام بازگشت از
دشت مغان مدتی در این قلعه اقامت داشته و حتی گفته شده است که این قلعه در حدود 300 سال پیش معمور و پابرجا بوده و در زمان قاجاریه و حتی
دوره پهلوی اول بصورت پادگان سواره نظام استفاده میشده است .
سنگ نوشته پهلوی ساسانی (سورشن داش) که بقایای آن در دره شمال غربی
کهنه قلعه در کنار رودخانه خیاوچایی قرار دارد در سال 1345 کشف گردید.
نوشته روی این کتیبه مشتمل بر 21 سطر میباشد که متاسفانه به مرور زمان از بین رفته است.
فردی به نام دکتـــر گیردگروپ آلمانی این کتیبه را خواند: از سطر اول تا سطر سوم تاریخی است مربوط به سلطنت شاپور دوم ساسانی (267 سال پیش از اسلام) ـ از سطر سه تا نه کتیبه از شخصی بنام ناسره هرمزد شهردار و حکمران یاد شده که 6 سال برای ساختن قلعه کار کرده است ـ از سط 9 تا 12 اندرز است، ناسره هرمزد در آن متذکر شده که شهریاران و بزرگان این اندرز را بخوانند.
سنگ نبشته‌ی پهلوی شاپور دوم ساسانی لفظ به لفظ به خط فارسی و لاتین برگردانده شده و هزوار شهای آن مشخص و با نهادن پازند آنها در میان دو پرانتز برای مطابقت با متن پهلوی تحت الفظی ترجمه شده است این ترجمه به قرار زیر است:
به ماه
مهر در سال 27 شاهپور شاهان شاه .
آنکه بود پسر اورمزد شاه . آنگاه من نرسه هرمزد . من گفتم که این دژ فرخ ( فرهید ) دخوخلی (؟) آنکه من فرکندم ( ساختم ) ، به نام آنکه یزدان دانستم و ( قلعه ) را شاهان شاه به 6 سال به فرجام کردم چنین ( ببین ) ،
شهریار بزرگ آزاد مرد هر که از این پس راد باشد ( هر که پس از من راد مرد باشد ) این دژ پسند ز دیگر ( اگر این قلعه را پسندد ) ...... از من بر روان او آفرین باد ..... پیش یک کند ( بفرستد ) ، هر که نپسندد یک دیگر دژ ( یک قلعه دیگر ) کند که از این بهتر بود ( باشد ).
منابع:
http://avayekhiyav.blogfa.com/post-6.aspx
http://www.panosavalan.com/userphotos/mshahr/kqala.html
http://yeshilyol.blogfa.com/post-23.aspx
