منطقه حفاظت شده هفتاد قله

آدرس : استان مرکزی - ۲۵ کیلومتری شرق اراک و بین شهرستان‌های اراک، محلات و خمین
هفتاد قله مجموعه کوهستانى است که از شمال به جنوب کشیده شده است. این کوه داراى هفتاد برآمدگى یا قله است که هر یک نام مخصوصى دارد و تصور مى‌شود وجه‌تسمیه هفتاد قله نیز به همین موضوع مربوط باشد.
مساحت این منطقه ۹۷۴۰۷ هکتار می‌باشد و در ۲۵ کیلومتری شرق اراک، ۱۵ کیلومتری شمال غربی محلات،۳۰ کیلومتری شمال خمین و ۳۵ کیلومتری شمال غربی دلیجان قرار دارد و از اولین مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست کشور است.
این منطقه از پیکره‌ای کوهستانی که در گستره‌ای از دشت‌ها و تپه‌ها قرارگرفته تشکیل‌شده، بلندترین قله این منطقه کوه "برف شاه" می‌باشد که ارتفاع آن ۲۹۹۳ متر است.
منطقه امن هفتاد قله شامل دو محدوده شمالی و جنوبی است که محدوده شمالی در برگیرنده بخش‌های عمده ارتفاعات هفتاد قله و دره‌های سیبک و چکاب است.
محدوده جنوبی نیز شامل ارتفاعات ازنا، لته‌در و سله‌بهر است که زیستگاه ییلاقی و محل مهاجرت منطقه‌ای حیات وحش است.
این منطقه از شمال به مراتع قوچک، از غرب و شمال غربى به جاده آسفالته تهران - جنوب کشور، از جنوب ...مشاهده کامل متن غربى به دشت امان آباد، از جنوب به ارتفاعات انجدان، چنار و بزیجان و از شرق به ارتفاعات شانق و تپه ورین، کهک و دره چاه مولا محدود مى‌شود.
هیچ رودخانه دایمی در این منطقه جریان ندارد و منابع تأمین آب حیات وحش این منطقه غالباً سنگابها و چشمه‌ها می‌باشند. از مهم‌ترین چشمه‌های این منطقه چشمه چکاب در انتهای دره چکاب و چشمه سیبک در دامنه کوه سیبک می‌باشد که در چند سال اخیر باز سازی شده و هم اکنون تأمین کننده آب مورد نیاز حیات وحش منطقه می‌باشد و از ارزش و اهمیت زیادی برخوردار است.
دیگر منابع آبی این منطقه‎ ‎چشمه‌های کاساب، گله، بزخونی، ‏قیاس، غلغله، آبدر، ازنا، خشکه‎ ‎در و ادریس می‌باشد که این‌ها نیز ابشخوری مطمئن برای پرندگان و پستانداران ‏منطقه‎ ‎محسوب می‌شود‎.
تعداد ۲۰ روستا در داخل و حاشیه منطقه قرارگرفته‌اند. ۴ روستای عمروآباد، لته در، قلعه مشک آباد و خیر آباد در داخل منطقه و بقیه روستاها در مرز یا حاشیه آن قرارگرفته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از روستاهای: ابراهیم آباد، امان آباد، انجدان، کارچان، شاهسواران، بزی جان، شانق، عیسی آباد، ورین سفلی، الگان و کهک.
روستاهای ذکر شده اغلب از روستاهای جلگه‌ای – کوهستانی مرکز ایران بوده و اهم فعالیت آن‌ها کشت و زرع (آبی و دیم)، باغداری و دامداری است.
اقلیم منطقه نیمه‌خشک سرد است و زمستان‌هاى سرد و تابستان‌هاى معتدل دارد و متوسط بارندگى آن در حدود ۲۵۰ میلى‌متر است، به علت صخره‌اى بودن منطقه زیاد برف گیر نیست.
برودت هوا نیز در زمستان‌هاى سرد گاهى به ۳۰ درجه زیر صفر مى‌رسد. در صورتى که تابستان‌ها در مدخل دره‌ها، دماى هوا گاهى به ۳۸ درجه بالاى صفر مى‌رسد.
‎ این منطقه به خاطر شرایط خاص جغرافیایی، پوشش گیاهی و وفور جانوران وحشی‏‎ ‎در دوران‌های مختلف ‏تاریخی به عنوان یکی از تفریگاه‌های مهم محسوب می‌شده و‎ ‎در دوران قاجاریه از شکارگاه‌های اصلی ‏شاهان بوده است‎.
‎ ‎۶۲‎کتیبه و صخره نوشته به جای مانده بر دره چکاب منطقه هفتاد قله همگی متونی از سرسبزی منطقه و ‏داستان شکار شاهان را نشان می‌دهد‎. ‎ قدیمی‌ترین سنگ‌نوشته‌ها متعلق به سال ۱۰۱۰ هجری قمری در دوره صفوی و جدیدترین آن‌ها به دوره ناصرالدین‌شاه تا دوران معاصر تعلق دارد.
تاریخ حک شده در برخی از این کتیبه‌های سنگی به ۴۰۰سال قبل می‌رسد و یکی از‎ ‎این صخره نوشته‌ها ‏مربوط به شکار ناصر الدوله قاجار حاکم منطقه در سال‎ ۱۲۹۴‎هجری قمری است که به معرفی هفتاد قله و ‏وصف شکار در آن پرداخته است‎.
‎ ناصرالدین‌شاه قاجار در کتاب تاریخ سرگذشت مسعدی منطقه هفتاد قله اراک را‎ ‎اول نمره شکارگاه‌های دنیا ‏معرفی کرده و داستان شکار یک هفتگی خود در لته در‎ ‎و انجدان اراک را با آب و تاب فراوانی بیان کرده ‏است‎.
‎
دره چکاب واقع در منطقه هفتاد قله اراک از تفرجگاه‌های پرطرفدار طبیعی است که بین ۲ کوه برزرد و ‏هفتاد قله واقع شده است‎. در انتهای دره چکاب درختان کهن‌سال، آب روان چشمه و هوای دل‌پذیر وجود دارد‎ ‎از کتیبه‌های حک شده بر ‏دل صخره‌ها پیداست که این مکان از دیرباز برای تفرج‎ ‎طرفداران زیادی داشته است‎.

دره لته در هفتاد قله با چشم اندازهای زیبا و چشمه و آبشخور و هوای خنک از زیستگاه‌های ارزشمند در ‏هفتاد قله محسوب می‌شود‎.‎
این منطقه که شامل مجموعه‌اى از ارتفاعات، تپه ماهورها و دشت‌هایى با پوشش استپى است، زیستگاه چهار هزار راس انواع حیوانات شامل سه گونه از مهم‌ترین پستانداران بومى یعنى کل (پازن) و بز، قوچ و میش و آهو می‌باشد، آهوان منطقه هفتادقله بین این منطقه و پناهگاه حیات وحش موته در رفت‌وآمد هستند و با وجود اینکه مدت طولانی این حیوان در منطقه دیده نشده بود اخیراً چند رأس مشاهده شده است.
پازن منطقه هفتاد قله به عنوان نماد تنوع زیستی این استان بشمار می‌آید و دلیلش آن است که پازنِ با بلندترین طولِ شاخ، در هفتاد قله وجود دارد.
علف خواران دیگری چون خرگوش و گراز و گوشت‌خوارانی مانند پلنگ، کفتار راه‌راه، گربه وحشی، تشی، گرگ، روباه، شغال، رودک و گورکن در این منطقه زیست می‌کنند.
همچنین در ۲۹ مردادماه سال ۱۳۹۲، تصاویری از پلنگ ایرانی در این منطقه به ثبت رسید. پلنگ تکمیل‌کننده تنوع زیستی در هر منطقه است که با مشاهده آن در ارتفاعات هفتاد قله اراک ارزش مناطق زیست‌محیطی استان مرکزی نیز ارتقاء یافت.
لازم به ذکر است در گذشته نه چندان دور" یوزپلنگ و کاراکال" نیز در این منطقه می‌زیسته‌اند که متأسفانه به علت برخی عوامل مثل شکار بی‌رویه و... از بین رفته‌اند.
در ایران ۵۰۲ گونه پرنده شناسایی شده که ۷۱ گونه از ۲۶ خانواده آن در منطقه هفتاد قله زندگی می‌کنند و ۶۲ درصد از آن‌ها مهاجر و بقیه بومی منطقه می‌باشند، شاهین، هما و گندمی مهاجر می‌باشند.
اغلب پرندگان این منطقه دانه‌خوار، حشره‌خوار و شکاری هستند از جمله دلیجه، سارگپه، عقاب طلایی، کرکس، کبک، تیهو، هوبره، خفاش بال سفید، خفاش حنایی، قمری، زنبورخور، جغد کوچک، سینه سرخ، بلبل،سهره،هدهد، دارکوب، گونه‌هایی از خانواده کلاغ‌ها، گونه‌هایی از خانواده چکاوک و چلچله (مانند چکاوک شاخ‌دار)، بلدرچین و کبوتر جنگلی.
این منطقه به دلیل عدم وجود آب جاری فاقد ماهی و سایر آبزیان است. دوزیستان منطقه (گونه‌هایی از قورباغه‌ها و وزغ) در نواحی مجاور اراضی کشاورزی و در آب‌های راکد اطراف روستاها و چشمه‌های منطقه زندگی می‌کنند اما، اقلیم خشک و پوشش گیاهی بوته‌ای منطقه محیط مناسبی را برای زندگی انواع خزندگان از جمله انواعی از سوسمارها، لاک‌پشت‌ها و مارهای سمی و غیر سمی فراهم کرده است.
از راسته لاک‌پشت‌ها یک گونه لاک‌پشت مهمیزدار در دشت‌ها و دامنه‌های این منطقه زندگی می‌کند. راسته سوسمارها شامل ۸ خانواده و ۱۱۲ گونه هستند که به جز لوس مار و بزمجه بقیه نام فارسی ندارند و آن‌ها را سوسمار یا مارمولک می‌نامند.
قسمت اعظم بی‌مهرگان منطقه را بندپایان، به ویژه حشرات تشکیل می‌دهند. در میان بندپایان گونه‌های چندی از عقرب‌ها، رطیل‌ها و عنکبوتیان یافت می‌گردد. راسته‌های مختلف از رده حشرات در منطقه یافت می‌شوند راست بالان، سخت بال پوشان، پروانگان، زنبوران، دوبالان و... دارای تنوع قابل توجهی می‌باشند.
۲۰۵ گونه گیاهی از گیاهان نهان‌دانه متعلق به ۱۵۳ جنس از ۴۱ تیره در این منطقه وجود دارند که گونه‌ی عظیمی از این گیاهان خواص دارویی داشته و معطر هستند که مهم‌ترین آنان عبارت‌اند از گون، کنگر، درمنه، ریواس، شکرتیغال، خاکشیر، شیرین بیان، سوسن بر، کاکوتی، مریم نخودی، شریر، شاتره، بومادران،، منداب،، خوشک، بذرالبنج، کمای ایرانی و شمدانی.
این گیاهان دارویی بر ارزش طبیعی و جاذبه‌های علمی و تحقیقاتی و اقتصادی این منطقه افزوده است.
علاوه بر این، مناطق کوهستانى آن داراى گونه‌هاى کمیاب گیاهان وحشى است که در حفظ و حراست خاک و تشکیل سفره‌هاى آب زیرزمینى اثر به سزایى دارند و در صورت از بین رفتن این نوع پوشش، خاک فرسوده شده و در نتیجه سیل به وجود مى‌آید که در تخریب سیستم‌هاى آبى نقش مهمى دارد و خسارت جبران‌ناپذیری به اقتصاد محلى وارد مى‌کند.
دشت‌های لاله‌های واژگون از جاذبه‌های چشم‌نواز هفتاد قله در فصل بهار است و در اواسط و اواخر بهار پوشش گیاهی زیبا به خصوص گیاه خانواده شب بو، پروانه آسا، کاسنی گاوزبان و میخک این منطقه را از سایر مناطق متمایز می‌کند.
در کل بیش‌ترین تنوع گیاهی منطقه را به ترتیب تیره‌های کاسنی، نعنا، شب بو، گندمیان، چتریان، پروانه آسا، میخک، گاوزبان، لاله، میمون و آلاله به خود اختصاص داده است.

این منطقه به دلیل امتیازات خاص و وفور حیوانات وحشى قابل شکار از قدیم جزء شکارگاه‌هاى مشهور ایران محسوب مى‌شده و به همین علت تا سال ۱۳۴۹ از نظر حیات وحش و پوشش گیاهى بسیار فقیر شده بود و در ۱۷ آذر ماه ۱۳۴۹ محدوده‌ای از منطقه شامل کوه‌های هفتاد قله، بره‌زرد و سیبک توسط سازمان شکاربانی و نظارت صید وقت شکار ممنوع اعلام شد و در ۲۳ مرداد سال ۱۳۵۳ به علت نیاز منطقه به توسعه، و کوه‌هاى انجدان، لته‌در، سله‌بهر، سراب ازنا، برآفتاب و آقایى به منطقه اضافه و به عنوان منطقه حفاظت شده هفتاد قله اعلام و تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت.
این امر موجب بهبود وضع مراتع و حیات وحش منطقه شد، ولى در سال‌هاى ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ منطقه همچون سایر مناطق مورد تخریب و تجاوز سودجویان قرار گرفت و ضمن نابودى نسل آهو، تعداد پستانداران وحشى در منطقه نیز به شدت کاهش یافت.
با این حال از سال ۱۳۵۹ با تلاش مأمورین سازمان حفاظت محیط زیست و همکارى مقامات اجرایى و قضایى، از این تجاوزات جلوگیرى به عمل آمده است.

این منطقه از دید زمین‌شناسی ایران بین دو زون زاگرس و ایران مرکزی واقع گردیده است و در نتیجه خصوصیاتی از هر دو زون را به ارث برده است. روندها تا حدودی مشابه زاگرس است درحالی‌که نوع رسوبات بیشتر شبیه ایران مرکزی می‌باشد.
از دیدگاه سنگ‌شناسی نیز سنگ‌های منطقه عمدتاً رسوبی می‌باشند و سنگ‌های آذرین در منطقه هم دیده می‌شوند.

منطقه حفاظت شده هفتاد قله تحت نظارت مستقیم اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی اداره می‌شود و ورود‎ ‎ به آن نیاز به کسب مجوز از این اداره کل را دارد‎.‎
راه دسترسی به این منطقه از جاده اراک – تهران، انجدان و روستای اطراف و همچنین از شهر محلات میسر است.

منابع:
www.fa.wikipedia.org
www.iew.ir/1391/06/16/1729
www.mehrnews.com
www.yjc.ir/fa/news/4563761
www.isna.ir/fa/news/92110502722
www.wikipg.com/wiki
www.civilica.com/Paper-CAGE02-CAGE02_063