آتشکده آذربرزین مهر

آتشکده آذربرزین‌مهر چهارطاقی دیو یا خانه دیو یکی از سه آتشکده بزرگ دوره ساسانیان و آتشکده دهقانان است این آتشکده در شهر نیشابور خراسان در ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا و در کوهستان ریوند بین شاهرود، سبزوار و در حوالی روستای فشتنق قرار دارد.
آذَر بُرزین مِهر (āzar borzin- mehr) در کنار آذر گشنسپ (آتش شاهان و رزمیان) و آذر فرنبغ (آتش روحانیان)، در مقام آتش «کشت‌ورزان» جایگاه ویژه‌ای برخوردار دارد.
این بنا یکی از آتشکده‌های دوره ساسانی است.
نام این آتشکده از قدمت آن حکایت می‌کند و احتمالا چنین عنوانی پیش از زردشت، یعنی در عصر مهرپرستی (میتراییسم) نیز وجود داشته‌است: آتور بورزین میترو (بِرزَنت میثره) یعنی آتش میترای بلندبالا.
این بنا از سال 1386 توسط یک گروه باستان شناس لهستانی مورد کاوش و بررسی قرار گرفت. پس از آن یک گروه باستان شناس فرانسوی و گروه‌های باستان‌شناسی ایرانی عملیات کاوش زیادی بر این بنا که در ارتفاعات ریوند قرار دارد انجام دادند.
نتایج این کاوش‌ها هرگز منجر به اقدامات جدی حفاظتی بر این بنا نشد اما حقایق زیادی از تاریخ آن مشخص شد.
آتشکده آذر برزین مهر در میان ...مشاهده کامل متن بومیان منطقه، بنایی سحرآمیز و اسطوره ای است. بنایی که قصه‌ها و افسانه‌های زیادی را در خود پرورش داده است.
کاوش‌های باستانی نیز بخشی از این قصه‌ها را تایید می‌کند. عمر این آتشکده چهار طاقی به پیش از عهد ساسانی یعنی سال‌های 224 تا651 میلادی می‌رسد و در دوره ساسانی مورد بازسازی قرار گرفته است.
ظاهرا در زمان ساسانی از ارزش و اعتبار این آتشکده کم شده و رتبه سوم را در کنار دو آتشکده مقدس دیگر به خود اختصاص داد.
بومی‌ها این بنا را "خَنه دِب" ( خانه دیو) می‌نامند و معتقدند : هر کی پاشه بِگذَره خنه دب آتش سحرِش مِنَه ! ( هر کس پایش را به خانه دیو بگذارد، آتش سحرش می‌کند ) و تا آخر عمر نمی‌تواند بی نیاز از آتش زندگی کند.
آتشکده آذربرزین‌مهر در زبان پهلوی به نام آتور بورگین میتر خوانده می‌شود که به معنی آتش مهر بالنده است.
مکان آتشکده برزین مهر (به معنی آتش مهر بالنده) را که ویژه‌ی کشاورزان یا برزیگران بوده در کوه ریوند نیشابور می‌دانند.
برای استحکام پایه‌های اولیه‌ی چهار طاقی و برای اینکه سطح زیرین بنا را با پلان مربع آن هماهنگ کنند ،اقدام به صفحه سازی کرده اند و معمار بنا توانسته با کمی الحاقات در بخش جنوبی و شرقی پشته سنگی ،آن را به صورت صفه طبیعی و دائمی چهار طاقی در آورد.

شواهد نشان می‌دهد که در ورودی چهار طاقی از جبهه شرقی بوده که نیایش کنندگان را از طریق دو درگاه که در جرزهای شمالی و جنوبی تعبیه شده ، تالار طواف هدایت می‌نموده است.

امروزه آثار کمی از تالار طواف باقیمانده و بدون شک نظیر اکثر چهارطاقی بویژه چهارطاقه قصر شیرین وجودتالار مزبور از الزامات چهار طاق‌های ساسانی به شمار می‌رفته است.
ابعاد داخل بنا 60/6-60/6 طول درگاههای چهارگانه یا به عبارت دیگر فواصل بین جرزها 30/4 متر و عرض انها از 2 متر تا 5/2 متر متفاوت است در چهار کنج بنا چهار گوشواره در محل تلاقی دیوارهای جانبی پدید آورده اند.

این گوشوارها تماما سنگی و از نوع لچکی است ,بوسیله این گوشوارها بر احتی می‌توانستند پلان مربع را به دایره وسط تبدیل نموده و گنبد را بر بالای آن بر افرازند, قسمت هایی که از این گوشواره در محل مشاهده شده یادآور کار طراحان در بنای کاخ خسروستان و قصر شیرین است.

قوس جبهه شمالی چهار طاقی ،تقریبا سالم و بدون فرو ریختگی است و از لحاظ فرم و تکنیک چیدن سنگها به طاقنماهای نعلی شکل بناهای هم عصر خود نظیر دروازه‌های شمال و جنوبی تخت سلیمان شبیه است ولی در ابعاد و شکوه مانند آن نیست.این بنا در وضعیت موجود 7 متر بلندی دارد و به دلیل ریزش آوار سقف،نمی توان اندازه دقیق و اولیه و ارتفاع گنبد را سنجید.
باستان شناسان بر اثر مطالعه ای که در باب چهاطاقی‌ها به عمل آورده اند ،معلوم کرده اند که برای نیایش پیروان زرتشت ،واحد‌های مخصوص در عصر ساسانی ساخته می‌شود که انگیزه احداث این واحد‌ها نیز متفاوت بوده و
انتخاب محل آتشکده‌ها نیز تابع شرایط ویژه ای بوده است.
برخی از آنها بر سر راههای معروف ساخته می‌شود و پاره ای دیگر در بطن یا حاشیه شهر‌های بزرگ آن عصر پدید آمده است.منطقه خراسان از لحاظ پیروان ایین زرتشت بسیار با اهمیت بوده است.
مصالح بنا کلا از سنگ لاشه است که از ارتفاعات اطراف بنا تهیه شده است.در قسمت‌های پایین اشکال منظم ترو قطعات درشت مورد استفاده قرار گرفته است.
نکته قابل توجه از لحاظ باستان شناسی این است که در جنوب روستای ریوند به فاصله کمی از چهار طاقی خانه دیو،محوطه باستانشناسی گسترده ای از دوران تاریخی وجود دارد که با بنای این چهار طاقی بی ارتباط نیست و گمان می‌رود که این محل جایگاه شهرهای عظیم از دوره ساسانی و پیش از آن بوده است.
تاریخ ساخت آتشکده آذربرزین‌مهر بسیار کهن است به طوریکه به زمان اشو زرتشت بازمی‌گردد و در بند 8 از فصل 17 بندهش آمده است: آذربرزین مهر تا زمان گشتاسب در گردش بوده و پناه جهان تا اینکه اشو زرتشت اسپنتمان دین آورد و گشتاسب شاه دینش را پذیرفت، آنگاه گشتاسب آتش مقدس را در کوه ریومند در آذر برزین مهر قرار داد.
روایت‌های اساطیری، آذربرزین مهر را نخستین آتشی می‌دانند که گشتاسپ بنیاد گذاشت
در کنار این آتشکده گیاهی به نام ریواس وجود دارد که طبق شواهد موجود در دوره آریایی‌ها (هزاره اول تا سوم قبل از میلاد) از این گیاه نوشیدنی به نام هَومَه درست می‌شد و از آن در مراسم دینی و مذهبی آریایی‌ها استفاده می‌شد
پیگولوسکایا معتقد است به سبب احترام خاصی که در روزگاران کهن به کشاورزان گذاشته می‌شد، بی‌تردید عمر این آتشکده بسیار کهن‌تر از تاریخ ظهور زردشت است.
آذربرزین‌مهر زودتر از دو آتشکده رسمی دیگر از میان رفته‌است .
ظاهرا آذر برزین مهر، در زمان ساسانیان به مقام سوم تنزل یافته بود. در مقایسه با دو آتش رسمی دیگر، گزارش‌های متن‌های دینی و تاریخی نیز دربارهٔ آذر برزین مهر بسیار اندک است.
هرتسفلد ایرانشناس معروف آلمانی نیز جلگه کنارنگان نیشابور را جای این آتشکده دانسته است.و ظاهراً به اشتباه نام آن را آذر فرنبغ ذکر کرده است که آن نام آتشکده معروف کهن دیگر ایران یعنی آتشکده کاریان فارس بوده است که مخصوص مؤبدان داشته است.
قدیمی‌ترین منابع چون تاریخ بیهق می‌گوید:"زرتشت که صاحب مجوس بود او طالع اختیار کرده فرمود تا بدان طالع دو درخت سرو بکشتند.یکی در ده کشمر (کاشمر)و یکی در دره فریومد و آن درخت هازرتشت آتش پرست کشته بود "
این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۰۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org/
http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=107370&Serv=3&SGr=22
http://www.kimiajan1388.blogfa.com/post-98.aspx
http://www.farsnews.com/imgrep.php?nn=13920706000504
http://www.hamshahrionline.ir/details/78605
http://www.e-sabzevar.ir/
http://www.bazar-mashad.com/
http://www.sabzevarfarhang.com/pages.php?id=1934
http://abarshahr.blogfa.com/cat-16.aspx
http://eskanara.blogsky.com/1389/08/15/post-60/