کاروانسرای شوریاب

کاروانسرای شوریاب در 27 کیلومتری جنوب غرب شهرستان در حاشیه جاده جدید «نیشابور سبزوار» قرار گرفته است.
کاروانسرای شوریاب طبق دستور حاج میرزا رضای موتمن‌السلطنه (مستشارالملک) احداث شد که ایوان‌های پیرامون حیاط در 2 طبقه ساخته شده و حجره‌های مختلف دارد.
ابعاد و اندازه‌ی آجرها و ملات به کار رفته در بنا، پلان، تزئینات آجری و شیوه‌ی آجرکاری، و همچنین دست‌نوشته‌های درون شاه‌نشین‌ها که به دست وزیران و بزرگان نوشته شده،نشان می‌دهند که تاریخ بنای کاروانسرا به دروه‌ی قاجاریه می‌رسد.
این کاروانسرای بزرگ و زیبا در دوره قاجار احداث شده و جزو زیباترین کاروانسراهای دوره قاجاریه محسوب می‌شود.
از این کاروانسرا برای اسکان و اتراق موقت کاروانیان استفاده می‌شده که پس از مدتی متروک گردیده و سپس به انبار علوفه و آغل گوسفندان، مغازه، آسیاب و ... تغییر کاربری یافته است.
این بنا دارای یک پلان هشت و نیم هشت مستطیل شکل است و عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان ، چهار اصطبل ، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین طاقچه‌ها و طبقات بالا ، بخاری دیواری است.
این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان‌های پیرامون حیاط دو طبقه اند و دارای شاه نشین است.
پهلوی هر ایوان 2 غرفه و در هر یک از طرفین ایوان‌های شرقی و غربی 6 حجره ساخته شده است. در طرفین ایوان 4 حجره بزرگ واقع شده و از بین آنها به بالاخانه‌ها و غرفه‌های بالای ایوان می‌روند.
عنصر شاخص بیرونی بنای کاروانسرا، ایوان ورودی آن است که برجسته (بیرون آمده) از بناست. طاقنماها (غرفه‌هایی) در دو طرف ورودی قرار دارند.
ایوان ورودی بنا دارای دو مناره و غرفه‌هایی است که به گونه‌ای زاویه‌دار از بنا و با پلانی چندضلعی به پیش رفته‌اند. ایوان ورودی دوطبقه و و دارای هشتی نسبتاً وسیع است.
در سمت غربی و شرقی بنا، اتاق‌هایی برای نگهبانی، و در شمال هشتی، در طبقه‌ی همکف، یک ورودی به داخل محوطه و در بالای آن یک رواق قرار گرفته است
پلان ایوان‌های شرقی و غربی متحدالشکل و به صورت تیپ، اما در نما دارای تفاوت اندکی است.
این دو ایوان در دو طبقه‌ی همکف و اول ساخته شده و دارای شاه‌نشین است. ایوان نسبت به دیوارهای حیاط فرورفته است و یک گودی نسبتاً عمیق در این ضلع‌ها به وجود آورده است
ارتفاع ایوان، از دیوارهای اطراف، بلندتر است و نوعی تاکید و ارزش را برای ایوان، نشان می‌دهد.
دوپایه‌ی قطور و بلند (یا هم‌ارتفاع ایوان) در دو طرف ایوان قرار گرفته‌اند که با دیوارهای حیاط، همسنگ، و لبه‌ی پایه‌ها در سمت درون ایوان به صورت مدور و قوس‌دار ساخته شده است
برخلاف ایوان‌های شرقی و غربی , ایوان شمالی هم‌‎‌سطح بدنه‌ی حیاط است و روبه روی ورودی کاروانسرا قرار دارد.
این ایوان، مانند دیگر ایوان‌ها، در دوطبقه‌ی همکف و اول، با شاه‌نشین و اتاق‌های مجاورش می‌باشد. ایوان شمالی، در طبقه‌ی همکف، پس از یک حجره‌ی نسبتاً بزرگ، به واسطه‌ی یک اتاق –که ادامه‌ی حجره نیز می‌باشد- امتداد اصطبل‌های مجاورش را از هم گسیخته است.
طبقه‌ی دوم ایوان شمالی، روی به جنوب و داخل محوطه دارد.
در بخش شمالی این بنا قسمتی که به شاه نشین موسوم است در فاصله‌ی بین آجرهای روی هم چیده شده‌ی دیوار ( بندکشی ) یادگارهایی وجود دارد که ممکن است علاوه بر ارزش تاریخی و مردم شناسی ارزش هنری نیز داشته باشند .
روی سر در ورودی کاروانسرا کتیبه‌های سنگی حجاری شده زیبایی قرار دارد که مربوط به دوره قاجاریه است. متأسفانه تعدادی از کتیبه‌های سنگی در سال‌های اخیر به سرقت رفته است بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل شده است .
پیرامون حیاط، 20 حجره و در بخش پیشین هر حجره، یک ایوانچه ساخته شده، کفت ایوانچه‌ها و اتاق‌ها (حجره‌ها) از سطح حیاط مرکزی، حدود 60 سانتی‌متر، بالاتر است.
فاصله‌ی شمالی-جنوبی این حیاط 43 متر و طول شرقی-غربی آن، 34 متر است.
ورودی اصطبل‌های کاروانسرا، در چهارگوشه‌ی بنا (شمال شرقی، شمال غربی، جنوب شرقی، جنوب غربی)، قرار گرفته‌اند و فرم کلی آن‌ها به شکل L است.
درون اصطبل، بارانداز مرکزی دارد و روی ضلع‌های آن، طاقنماهایی قرار دارند که هر کدام دارای طاقچه‌ای به ارتفاع 60 سانتی‌متر از کف طاقنما و بر روی اسپر ایوانچه نیز بخاری دیواری ساخته شده است.
طاقنماها دارای قوس جناغی‌اند و به شیوه‌ی رومی اجرا شده‌اند. اصطبل در پشت حجره‌ها، در محل ایوان‌ها قطع شده و ایوان به دورن اصطبل کشیده شده است. همه‌ی تزئینات بنای کاروانسرای شوریاب، آجری است و می‌توان آن‌ها را در دسته‌های زیر بازشناسی نمود:
تزئینات آجری لچکی قوس، ایوانچه‌های دورتادور حیاط مرکزی.
نماکاریآجری روی لچکی‌های قوس‌های ایوان‌ها.
تزئینات آجری روی طاقنماها و صفه‌های درون شاه‌نشین‌های چهار ایوان.
دو مناره ارجی سردر ورودی و تزئینات آجری روی آن‌ها.
نماکاری آجری روی طاقنماها و سقف گنبدی هشتی.
کتیبه‌ی سنگی حجاری شده روی سردر ورودی کاروانسرا.
آجرکاری لچکی قوس‌های سردر ورودی کاروانسرا.
فرم کلی معماری و تکنولوژی بنا.
این اثر در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۵۹۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://shaadyaakh.mihanblog.com/post/62
http://www.taghankuh.blogfa.com/post-21.aspx
http://parthava.blogfa.com/post-258.aspx
http://silkroad.blogfa.com
http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13930106000413
http://shooryabi54.blogfa.com/post/29