عمارت حاج رئیس

عمارت حاج رئیس بوشهر، یکی از بزرگ‌ترین عمارت‌های بوشهر قدیم می‌باشد که در محله شنبدی و در گلوگاه تجاری شهر واقع شده است.
این منطقه از شهر که تا سال هزار و سیصد و شصت و هفت کاملا رونق داشت با عملیات ساختمانی سال شصت و هفت اداره بندر بوشهر جهت ایجاد خیابان ساحلی آیت‌الله طالقانی، کاملا ویران شد و تنها چهار عمارت که بخش‌هایی از آن‌ها از بین رفته است باقی ماندند.
عمارت حاج رئیس یکی از این چهار عمارت می‌باشد.
محوطه این عمارت هم اکنون چهار هزار و چهارصد و پنجاه مترمربع مساحت دارد و فضاهای مسقف آن در دو تراز حدود پنج هزار و پانصد مترمربع می‌باشد که دارای پنج حیاط مرکزی است که بنا‌های نسبتا متاخر یکی از آنها در حیاط دوم ازبین رفته است.
مجموعه عمارت حاج رئیس در یک دوره نسبتا زماندار ساخته شده و تفاوت معماری و کیفیت ساخت در بخش‌های مختلف آن برای اهل فن کاملا نمایان است.
عمارت حاج رئیس، یادگار تاجری بزرگ به نام حاج عبدالرسول طالبی که از بنیان گذاران بانک ملی ایران بود در اواخر دوره قاجار می‌باشد.
این عمارت فضاهای اقامتی و زیستی تاجر و دفتر کار و تجارت او در کنار دریا و بارانداز را شامل می‌شود.
ورودی اصلی عمارت به سمت دریا بود ولی با تغییراتی که در طول دهه‌های گذشته، بخصوص با خیابان‌کشی سال هزار و سیصد و شصت و هفت به وجود آمد، دسترسی عمارت به خیابان ساحلی آیت الله طالقانی منتقل شد.
ظرایف معماری عمارت حاج رئیس، درحد خود منحصر به فرد است. هم به این دلیل که ته‌رنگ‌هایی از معماری جنوب خلیج فارس را دارا می‌باشد و هم به این دلیل که ظرافت‌ها و شهامت‌های کاملا خاصی در فضابندی و ایجاد فضاهای خالص درکنار شکستگی‌های نما و حجم دارد.
به اعتقاد بعضی از کارشناسان فرهیخته میراث فرهنگی، عمارت حاج رئیس الگوی قابل توجهی از معماری خلیج فارس در بوشهر، و یکی از شاخص‌ترین عمارات‌ها در بافت قدیم شهر می‌باشد.
با این اعتقاد، مرمت و احیای این عمارت می‌تواند الگویی برای ساماندهی کل بافت تاریخی بوشهر باشد.
عمارت در تاریخ 7/5/1382 به شماره 9278 در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسیده است. عمارات در دو مرحله، در سال‌های 1382 و 1384 بصورت بخشی و موضعی مرمت شده است.
این بخش‌ها در دو قسمت از مجموعه انجام شده است. مرمت سال 1382 عمدتا در کنج جنوب شرقی مجموعه بود، و مرمت سال 84 در جداره جنوبی و در مجاورت قدمگاه عباسعلی انجام گرفته است.
متاسفانه، هیچگاه مرمت کامل و عمومی بنا در برنامه نبوده و اجرا نشده است.
سال 1386 پروژه مرمت عمومی و احیا عمارت شروع شد.اعتبار اولیه سال 1386 برای مطالعات و فعالیت‌های اجرایی دو و نیم میلیارد ریال بود. سال 1387 این اعتبار 5/6 میلیارد ریال پیش‌بینی شد، ولی در طول سال اعتباراتی جدید به آن اختصاص یافت.
طول عملیات مرمت و احیا حدود 30 ماه برآورد شده است. پس از تهیه شدن اسناد و نقشه‌های لازم، اواخر سال 1386 تشریفات قانونی برای انتخاب پیمانکار انجام گرفت.
در اوایل اردیبهشت ماه 1387، پیمانکار اقدام به تجهیز کارگاه و شروع عملیات نمود. هم اینک، کارگاه با میانگین 80 نفرروز نیروی انسانی، فعال است که درصورت تامین نیازهای لازم از جانب کارفرما امکان افزایش نیرو تا 120 نفرروز در یک شیفت و 60 نفرروز برای شیفت اضافه وجود دارد.
در روزهایی که این گزارش تنظیم می‌شود، مرداد ماه 1388، بخش اعظم عملیات مرمت و احیا به انجام رسیده و حجم کامل ساختمان در حال شکل‌گیری نهایی است. کارگاه در تدارک تاسیسات مکانیکی و برقی و شروع عملیات کفسازی طبقات می‌باشد.
انتظار می‌رود، در صورت تامین اعتبارات لازم، پروژه در زمانی کوتاه‌تر از سی ماه پیش‌بینی شده اولیه، آماده تحویل شود.
لازم به یادآوری است که در سال‌های اول دهه هشتاد، در بخش‌هایی از عمارت مرمت‌هایی انجام شد که اساسا خصلت استحکام بخشی و حفظ بنا را داشتند نه مرمت و احیای سراسری و کامل.
در دور جدید مرمت و احیا، به روال علمی و منطقی، پیش از همه، برداشت وضع موجود بنا انجام شد و نقشه‌های وضعیت موجود تدوین گردید. در مرحله بعد آسیب‌شناسی عمارت با عنایت به نقشه‌های وضع موجود و اسناد تاریخی صورت پذیرفت و بخش‌های بحرانی و اضطراری استحکام بخشی معین شد.
در همین مرحله، نگاه حساسی به دوره‌بندی بنا نیز انجام گرفت. درس‌هایی که از این نگاه حاصل شده، می‌تواند پایه‌هایی برای بررسی ریشه‌های معماری امروز ایران تلقی شود.
در تهیه نقشه‌ها و اسناد احیا و مرمت، اصول عام مرمت و حفظ کامل اصالت بنا مد نظر بوده و درکنار آن، تمهیدات لازم برای پاسخگویی ساختمان به نیاز جدید ناشی از تغییر کاربری اندیشیده شده است.
بنای مسکونی و اختصاصی حاج رئیس، با تغییر کاربری، تبدیل به ساختمان مرکزی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می‌شود. بدیهی است در این تغییر کاربری باید تلاش شود که اصالت و ظرافت‌های بنای تاریخی صدمه نبیند.
مصالح اصلی به کار رفته در این عمارت، سنگ و گچ می‌باشد. علیرغم اینکه برای مشاور امکان توصیه استفاده از ملات سیمان در بخش‌های مرمتی و احیا وجود داشت، ولی چون تجربه محلی مشاور نشان می‌داد که مصالح سنتی کاملا جوابگو می‌باشد، از هر نوع مصالح جدید در بخش‌های احیا و مرمت اجتناب شد.
در تنها بخشی که از ملات سیمان استفاده شد، کرسی‌چینی‌ها در بخش احیا بود که برای جلوگیری از نفوذ رطوبت، لازم بود از ملات سیمان استفاده شود تا بتوان ایزولاسیون پوششی رطوبتی را اجرا نمود.
در بقیه جاها، در تمام عملیات از سنگ و گچ (با شیرآهک رقیق) استفاده شده است.
لازم به یادآوری است که با نمونه‌برداری از ملات در شش نقطه از ساختمان و آزمایش آن در دانشگاه امیرکبیر، جنس ملات سنتی به کاررفته در عمارت شناسایی و در عملیات جدید نیز عین همان ملات استفاده شد.
از ویژگی‌های عمارت‌های بوشهر، در و پنجره‌ها، تابشگیرها و هلالی‌ها در طارمه‌ها و شناشیرها هستند. در مرمت و بازسازی بازشوها، بصورت کامل و صددرصد از موتیف‌ها و مصالحی در در و پنجره‌ها استفاده شد که در نمونه‌های اصیل پیشین بود.
در مرحله اول، تمام در و پنجره‌های به ارث رسیده مرمت و بازسازی شدند و کمبود آنها نیز با استفاده از همان نوع چوب و یراق و با استناد به عکس‌ها و اسناد بازسازی شدند.
یادآوری این نکته می‌تواند یکی از افتخارات کارگاه مرمت حاج رئیس باشد که کلیه عملیات مرمت و تولید قطعات چوبی مورد نیاز عمارت در کارگاهی که در محل عمارت و در حیاط اول آن تاسیس شد انجام گرفته است.
نکته مهم آن است که درخلال عملیات مرمت اجزا و قطعات چوبی عمارت، خوشبختانه تعدادی استادکار هلالی‌ساز نیز تربیت شدند و الان کارگاه نجاری حاج رئیس یکی از حلقه‌های گمشده میراث فرهنگی بوشهر را جواب می‌دهد.
برای تعیین فاصله‌ها و چیدمان تیرهای سقف و تعیین نوع چوب‌ها، نمونه چوب‌های مورد استفاده مورد آزمایش فنی قرار گرفتند. در مجموع به دلیل عدم دسترسی به چندل در حد مورد نیاز کارگاه، برای پوشش سقف‌ها از دو نوع چوب چهارتراش هم استفاده شده است که یکی چوب سرخ سیامی است و دیگری چوب ساسنا.
تمام چوب‌های مورد استفاده در سقف‌ها با قطران و گازوییل اشباع و در موارد لزوم و در مقاطع گیردار سقف‌ها کنف پیچی شده‌اند.
نشانی شهری عمارت حاج رئیس را می‌توان با عناصر شهری دیگری تکمیل نمود. همسایه جنوبی این عمارت "قدمگاه عباس علی" است که پیش‌ترها "مسجد حاج رئیس" نام داشت.
این مکان مذهبی همراه با خود عمارت از سه جهت شمالی، شرقی و جنوبی در محاصره اداره بندر بوشهر می‌باشد. تنها از جداره غربی است که عمارت به خیابان آیت الله طالقانی باز می‌شود.
سمت مقابل عمارت، آن سوی خیابان، بازار قدیم هست و مسجد حسینیه سیدالشهدا. دبستان پرشکوه "گلستان" هم با کمی زاویه به سمت شمال در همان جبهه خیابان قراردارد.

منابع :
http://www.om-architects.com/
http://fa.wikipedia.org/
http://rcirib.ir/
http://arthut.co/