قالی نیشابور

مهمترین صنایع دستی رایج در شهرستان نیشابور صنایع قالی بافی و گلیم بافی است. صنعت قالی بافی در بیش از 470 روستا و صنعت گلیم بافی در 27 روستای این شهرستان عمدتاً به صورت کار اصلی و یا به صورت فعالیت جنبی و مکمل در کنار سایر فعالیت‌های اقتصادی رایج انجام می‌گیرد.
آمادگی و توانمندی نیشابور در بخش صنعت قالی بافی به گونه‌ای است که اقدام به بافتن قالی‌هایی با متراژ چند هزار متری و در نوع خود بزرگ‌ترین در سطح جهان می‌نماید.
از دیگر صنایع دستی موجود در شهرستان نیشابور می‌توان به 4 کارگاه صنایع سفالگری، 4 کارگاه صنایع نمدمالی، 2 کارگاه صنایع پارچه بافی، 7 کارگاه صنایع ریسندگی نخ، در یک روستا گیوه بافی و در یک روستا حصیربافی اشاره نمود.
3-1) یکی از نکات مثبت شهرستان نیشابور که حسن بسیار بزرگی به حساب می‌آید که در کل جهان اولین شهری است که توانسته است فرش 5000 متری را که از نظر ارزشی به پنج میلیون دلار می‌رسید را برای مسجد سلطان قابوس عمان ببافد.
و همچنین شاهد بافتن فرش 6000 متری در این شهر می‌باشیم.
شرکت تعاونی فرش دستباف جهاد کشاورزی نیشابور ...مشاهده کامل متن با 2015 عضو فعال و 2112 دار قالی تعداد 5 هزار و 440 نفر بافنده را تحت پوشش قرار داده و برای آنان اشتغال ایجاد کرده است .
طرح نائین رایج‌ترین نقش در این شهرستان می‌باشد و واریز و شش‌لا که از سبک تبریز است و سی رج و قالیباف کمتر استفاده می‌شود.
عناصر فرعی دارهای نیشابور عبارتند از :
1- میخهای مهار : که در زمین قرار می‌گیرند و وظیفه آن نگهداری دار قالی است
2- چوب‌هاف : جا به جا شدن تارهای زیرو رو را در قالی به عهده دارد.
3- چوب کوجی : وظیفه‌اش جدایی تارهای زیرو رو از یکدیگر است
4- سه پایه : که نگهداری چوب کوجی را به عهده دارد.
5- تخته : که در زیر قسمت بافته شده قرار می‌گیرد تا بر اثر نشستن بافنده بر روی قسمت بافته شده فرش، فرش ضربه نبیند.
6- شاخ : که چوب هاف را جابجا می‌کند و طی یک سنت قدیمی از آن استفاده می‌شود.
دار :
دار در قالی‌بافی نقش «پی» را در ساختمان دارد. این دستگاه در معمولی‌ترین شکل خود از چهار تیر ضخیم به صورت چهار چوب تشکیل شده است. دو تیر افقی موازی با زمین ودو تیر موازی و عمودی بر زمین.
دارهای قالی‌بافی بر دو نوع کلی افقی و عمودی تقسیم می‌شوند. دار قالی افقی یا زمینی از دو تیر بالایی و پایینی تشکیل شده است که جنس آن از چوب است. دار عمودی به ثابت و گردان تقسیم می‌شود که دارگردان خود بر دو نوع است : دار فارسی و دار ترکی.
ابزار :
عمل بافت روی دار قالی بافی به وسیله ابزارهایی صورت می‌گیرد که عبارتند از : شانه و دفتین برای کوبیدن پودها، قیچی برای چیدن پرزهای بلند روی قالی، قلاب برای پیش کشیدن تار و گره زدن خاصه- که بیشتر در مناطق ترکی بافت استفاده می‌شود- چاقو برای بریدن رشته‌های خامه، کارد پرداخت برای پرداخت و صاف کردن پرزهای قالی و میخ پود گذاری برای کشیدن پود از بین تارهای چله.
مواد اولیه :
پشم :
گونه‌ای تار پروتئینی است که از روی بدن گوسفند چیده می‌شود. در ایران، پشم گوسفندان نژاد بختیاری، بلوچی، قره گل، کردی، آرمانی، ماکویی، مغانی، خراسانی و کرمانشاهی شهرت دارد.
از پشم برای خامه فرش استفاده می‌شود. بهترین خامه‌های فرش پشم‌هایی است که در بهار از گوسفند زنده می‌چینند. پشم دباغی یعنی، استفاده از پشم گوسفند مرده‌ای که به وسیلة عملیات شیمیایی از پوست جدا می‌شود و برای قالی بافی مناسب نیست برای استفاده پشم در قالی بافی و تهیه خامه فرش به ترتیب، پنج وحله انجام می‌شود :
چیدن، تفکیک، شستن، حلاجی و رسیدن پشم.
کارخانه‌هی پشم ریسی دو نوع خامه تهیه می‌کنند. پشم یک لاتاب در فرش‌های مرغوب و پشم دولاتاب در فرش‌های معمولی به کار می‌رود. در نمره گذاری الیاف پشم، هر چه نمره پشم بالاتر باشد.
الیاف ظریف‌تر است.
ابریشم :
گونة دیگری از تار پروتئینی است که در اثر انجماد مواد مترشحه از کرم ابریشم به دست می‌آید از ابریشم در چله و خامه فرش استفاده می‌کنند.
تولید ابریشم با بیش زا 2600 سال سابقه تاریخی و کاربرد آن در انواع پارچه و قالی ایران شهرت و اعتبار جهانی دارد.
تاریخ نگاران و جهانگردان زیادی از جمله هرودت، ابن حوقل، توماس هربرت و شارون در نوشته‌های خود، ابریشم ایران را بسیار مشهور و با ارزش خوانده‌اند.
فعالیت‌های نوغانداری در مناطق گیلان، مازندران، خراسان، آذربایجان، کاشان، میزد و جنوب کشور انجام می‌شود.
استفاده ابریشم در قالی‌بافی و تهیه خامه ابریشمی به ترتیب، پنج مرحله دارد :
صمغ‌گیری، سفیدگری، وزن دادن، روغن زدن و رنگرزی ابریشم.
پنبه :
یکی دیگر از مواد اولیه قالی‌بافی است که نخ آن در تار و پود قالی مصرف می‌شود. پنبه از واژه‌ای پلبوی نام گیاهی است از تیره پنیرکیان و گلدار.
نژاد بومی پنبه (مثل پنبه‌های آسیایی) و نژادهای خارجی (مثل آپلندر و آگالا) مرغوب و برای تار و پود قالی مناسب هستند. پنبه پس از حلاجی – یعنی پاک کردن پنبه و بازکردن تارهای آن- به شکل رشته نازک و بلند در می‌آید و می‌توان از آن برای تار و پود قالی بهره گرفت.
استخوان‌بندی :
چهارچوب اصلی و عنصر اساسی فرش به تار، پود، پر زبستگی دارد که استخوان بندی دست یافته را تشکیل می‌دهد.
تار :
تار که به اسم‌های چله، تا، تون، تون، تونه هم گفته می‌شود به شبکه‌ای از رشته‌های عمودی و موازی با هم گوینه که از بالای دارقالی بافی به پایین کشیده شده است.
تارها به فاصله معینی، با کشش یکنواخت و به طوریک در میان (یکی در جلو و دیگری در عقب دار) قرار دارد. جنس تار، بیشتر از پنبه است ولی استفاده از پشم و ابریشم هم امکان پذیر است.
در چله‌اش، باید محاسبه‌های لازم برای انتخاب نقشه و نمره نخ صورت گیرد و در ضمن، تناسب نخ چله بارج شمار فرش در نظر گرفته شود.
پود :
الیاف و رشته‌های افقی و موازی با هم هستند که از میان تارها، به زاوبه 90 درجه عبور داده شده‌اند و پس از هر رج بافت فرش، با شانه کوبیده می‌شوند و تا فرش دوام و استحکام بیشتری یابد.
جنس پود هم مانند تار، بیشتر، از پنبه است. ظرافت و کلفتی پود باید براساس رج شمار فرش انتخاب شود
پرز :
پرزقالی که به آن خواب، خامه و گوشت قالی هم گفته می‌شود، نخی است از پشم یا ابریشم که به دور تار گره می‌خورد در واقع، پرز و خامه همان نخ گره زنی در قالی‌بافی است و عبارت دیگر، خامه قالی پس از گره خورا برروی قالی، نقش و نگار قالی را به وجود می‌آورد.
خامه و پرز قالی اعم از پشمی یا ابریشمی از لحاظ قطر، تاب و لا، یکسان نیست و براساس نظام نمره گذاری، تعیین می‌شود.
لچک :
(گوشه)
لچک نامی است برای شکل سه گوشه یا سه ضلعی که در چهار طرف زمینه فرش قرار دارد لچک از دو سو به حاشیه طولی و حاشیه عرضی پیوسته است و از یک سو رو به زمینه قرار می‌گیرد، علی‌القاعده هر لچک باید معادل یک چهارم ترنج مرکز ترسیم گردد ولی گاهی طراحان این قاعده را رعایت نمی‌کنند و آن را بزرگتر و یا کوچکتر نشان می‌دهند تغییر اندازه آن عیب محسوب نمی‌شود.
اگر طول لچک را بزرگتر از حد متعارف ترسیم کنند، در اینصورت لچکها در جهت طولی به هم پیوسته می‌شوند به این گروه لچکها نیم طره می‌گویند و اگر هم از جهت طولی و هم از جهت عرض آنهارا ادامه دهند بطوری که چهار لچک به هم متصل شوند، به آنها لچکهای طره دار گفته می‌شود
نقشه بته :
بته از دیگر نقشه‌های کهن متداول در طراحی و نقاشی فرش به شماره می‌رود که در هر منطقه به گونه‌ای آن را مورد استفاده قرار می‌دهند، بته از نظر شکل و نرم همانند میوه درخت کاج، گلابی و... است.
بته را با توجه به شکلی که دارند به بته جقه‌ای، بته ترمه‌ای، بته خرقه‌ای، بته بادامی، بته قباد خانی، بته کاجی، سروی و شالی و... تقسیم نموده‌اند.
ترنج :
شکل کلی ترنج با ترکیبی از اشکال هندسی نظیر دایره یا مربع یا مستطیل یا لوزی و یا بیضی ترسیم می‌گردد، این نقش در مرکز قالی قرار می‌گیرد و درون آن با ترکیبی از نگاره‌های گوناگون نظیر گلهای شاه عباسی، خطوط اسلیمی، نقشهای جانوری و... تزیین می‌شود، پیرامون بخش خارجی ترنج را عموماً به خطهای خمیده و شکسته و مثلهای پیوسته و مکرر و یا به قالبهای زینتی محدودی نماینه، گاهی ترنج منفرد طراحی می‌شود و گاهی در درون آن ترنجهای کوچکتر قرار می‌گیرند که اصطلاحاً به آنها «تودرتو» یا ترنج «کاسه نیم کاسه» می‌گویند.
انواع ترنج : 1- ترنج دایره ،2- ترنج بیضی ، 3- ترنج لوزی، 4- ترنج مربع و مستطیل
ابزارهای بافت فرش :
دار :که متشکل از یک جک و تخته و تیر و دو ستون می‌باشد.
2- شش قلاب
3- شوشک یا سیخ
4- درباکو
5- تسمه
6- شانه کار
7- دفعه یا شالون
مراحل نقش پردازی در قالی‌های نیشابور :
1- طراحی
2- مدادکشی
3- رنگ آمیزی
4- نقطه گذاری
طرح‌ها شامل طرح نائین، گل فرنگ، تبریز، مشهد بوده و همچنین در نیشابور از طرح نائین استفاده می‌شود.
نحوه بافت در شهرستان نیشابور بصورت چین در میان پود می‌شود ولی در بازار بصورت 5 یا6 چین پود می‌شود.
نحوه پودزدن در نیشابور بصورت نخی است دولا که بعد از هر چین بافت، پود روی پود انجام داده می‌شود و در اصطلاح پودزنی را سکوت می‌گویند.
این شهرستان عمل قیچی زدن انجام نمی‌گیرد و بیشتر در قم و اصفهان این عمل صورت می‌گیرد.
شیرازه بافی خیلی کم مورد استفاده قرار می‌گیرد. زمانی که پود افت می‌خورد شیرازه بافی انجام می‌شود. بدلیل اینکه دوام فرش را زیاد می‌کند.
پرز یا پرزگیری بعد از اتمام فرش از روی فرش پرزهای اضافی توسط پرداختی گرفته می‌شود. در شهرستان نیشابور نحوة سرکشی به این صورت بوده است که هفته‌ای یکبار از نحوة بافت هر دار سرکشی می‌کند.
نوع ابریشم بکار رفته در فرش نیشابور کیجین (نوعی ابریشم است که از انتهای پیله ابریشم بدست می‌آید) نام دارد و بیشتر از الیاف مصنوعی استفاده می‌شود.
نوع رنگ بکار رفته :
90% از رنگ گیاهی استفاده می‌شود. از جمله رنگ نیلی که مهمترین آن است. رنگهای لاکی و قرمز بدلیل ترکیب شیمیایی موجود در آنها کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
الیاف بکار رفته در فرش نیشابور :
نخ :بیشترین حجم فرش‌های نیشابور (که حدود5 تا6 درصد است) از نخ تشکیل یافته است.
پشم :نوع پشم داخلی است و از شهرهای استان کرمانشاه و روستاهای اطراف شهرستان نیشابور روستای بشرو تهیه می‌شود.
پنبه :در فرش‌های نیشابور از پنبه درجة یک استفاده می‌شود.
نقوش بکار رفته در فرش نیشابور که از جمله آنها نقش نائینی، نقش افشون، نقش لچک و ترنج و نقش افشون ترنج می‌باشند و در قدیم از نقش زیرخاکی استفاده می‌شده که در حال حاضر منسوخ شده است.
از نقوش پر اهمیت فرش نیشابور در حال حاضر نقش نائینی می‌باشد.
بزرگترین فرش دنیا :
فرآیند تولید :
شرکت سهامی فرش ایران پس از انعقاد قرارداد در سال1375 (1996) با دربار کشور عمان ضمن تشکیل ستادی از زبده‌ترین کارشناسان خود نسبت به تهیه طرحهای اولیه اقدام نمود و نقشه نهایی چنین فرشهایی به تأیید مقامات کشورمان رسانید.
از آنجایی که با چنین فرشی (نزدیک به m5000) بصورت یکپارچه ناممکن بود. همچنین با توجه به اینکه مسجد اعظم سلطان قابوس 40 ستون اصلی و 18 ستون ستون جهت رواق‌ها داشت بنابراین اجرای چنین طرحی، تجربه و تخصص خاصی را برای طراحی و بافت فرش طلب می‌کرد.
بافت این فرش در شهر نیشابور در استان خراسان طی سه سال کار مداوم توسط 5000 نفر بافنده در دو نوبت کار روزانه و صرف 12 میلیون ساعت کار و نظارت و کنترل 300 نفر کارشناس خبره صورت پذیرفت.
در رنگرزی مواد اولیه فرش از شیوه ابداعی شرکت (رنگرزی پشم قبل از ریسندگی) استفاده شده است. طرح و نقشه ترنج فرش با الهام از طرحهای داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان تهیه شده است و در زمینه این فرش از طرح افشان شاه عباسی که ترکیبی از شاخ و برگ است توسط طراحان و نقاشان ماهر شرکت با صرف 15000 نفر ساعت و استفاده از 13500 برگ نقشه رنگی انجام شده است.
وزن پشم مصرفی در این فرش 32 تن از بهترین پشم با توجه به استانداردهای موجود و وزن فرش بافته شده پس از انجام عملیات پرداخت به 22 تن رسید.
تجزیه و تحلیل یافته‌ها :
با توجه به مباحث گفته شده و اسناد و مدارک موجود، ملاحظه می‌شود که صنعت فرش نیشابور نقش مهمی در صادرات فرش در استان خراسان به عهده دارد.
همچنین در این زمینه رکوردهایی را همانطور که گفته شد (فرش مسجد اعظم سلطان قابوس در کشور عمان) که جایگاه فرش نیشابور را در حوزه خلیج فارس نشان داده و همچنین صادرات فرش به کشورهای اروپایی از جمله دستاوردهای فرش نیشابور است.
با توجه به الیاف بکار رفته در فرش‌های تولیدی این شهرستان ملاحظه می‌کنید که فرش نیشابور از بهترین الیاف تشکیل یافته است.
و اما توضیحاتی بیشتر در خصوص افتخار آفرینی فرشبافان نیشابوری
اولین ، دومین و سومین فرش بزرگ جهان توسط نیشابوری‌ها بافته شده است.
1- فرش 5700 متری مسجد بزرگ شیخ زاید در ابوظبی واقع در کشور امارات متحده عربی، با ابعاد 132 متر طول، 42 تا 48 متر عرض و 2 میلیارد و 300 میلیون گره، بزرگترین فرش دستباف یکپارچه جهان است که به دست فرشبافان نیشابوری بافته این فرش عظیم که در سه کارگاه قالیبافی مجهز به بزرگ‌ترین دارهای فرش جهان انجام گرفته است.
2- دومین فرش یکپارچه جهان فرش سلطان قابوس است که با 4343 متر مربع مساحت به سفارش سلطان قابوس پادشان کشور عمان . فرش دارای ابعاد 5/70* 9/60 متر مربع است که مساحتی بالغ بر 4347 متر مربع را می‌پوشاند تعداد گره‌های این فرش حدود 35 گره در هر سانتی متر مربع است.
قسمت مرکزی این فرش بر اساس طرح داخلی سقف مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان بافته شده است. بافت این فرش از سال 1996 آغاز شد و بعد از سه سال به پایان رسید. مساحت 4347 متر مربعی فرش توسط حدود 7/1 میلیارد گره ایجاد شده است.
در حال حاضر زینت‌بخش صحن اصلی یکی از بزرگ‌ترین مسجد جهان در شهر مسقط پایتخت عمان می‌باشد.
3- سومین فرش یکپارچه جهان در نیشابور به مساحت دو هزار و پانصد مترمربع به سفارش مسجد محمد آل یمین کشور عمان در حال بافت است. این فرش دارای هفت ترنج مرکزی و هفت ترنج کوچک برگزفته از هفت سین ایرانیان است.وجه تمایز این فرش با دو فرش فوق الذکر علاوه بر تراکم بیشتر(40رج) و استفاده از ابریشم بیشتر(هنت رنگ)
دست مریزاد هموطن نیشابوری من

منبع :
http://www.rovzane.com/
http://www.tabnak.ir/
http://www.persiancarpetassociation.com/