مسجد پیر حسین در ضلع غربی بلوار شهید محمد پاکنژاد، در محله کوچه بیوک قرار دارد. بر اساس مندرجات کتب تاریخی محلی یزد این بنا از آثار خواجه پیر حسین دامغانی و دارای ایوان وگنبدی رفیع می‌باشد.
بر اساس منابع تاریخی مسجد پیرحسین از آثار قرن نهم هجری می‌باشد.
در خصوص مسجد پیر حسین در تاریخ جدید یزد تالیف حدود هشتصد و شصت و دو آمده است که خواجه پیرحسین دامغانی، طرح مسجد بینداخت و صفه عالی و جماعت خانه بر یمین و یسار آن ساخت و در صفه، منبری نهاد و مسجد را سفید و بر آن، (سوره کهف) را کتیبه کرد (در حال حاضر، از این کتیبه نشانی نیست) و در سال هشتصد و بیست و دو هجری قمری بنای مسجد را به اتمام رسانید.
بعد از چند سال، قطعه زمین خلف صفه را به مسجد اضافه کرد و در آن، طرح گنبدخانه ای بینداخت و آن را تا حد پوشش بالا آورده بود که درگذشت. بعد از مرگ وی از پولی که خواجه حاجی جان تبریزی برای امور خیر وصیت کرده بود، گنبد را تمام کردند و خواجه زین الدین علی بن خواجه صدرالدین احمد ابیوردی، از خاص مال خود، گنبد را سفید و عمارت را تمام کرد و منبر از صفه به گنبد بردند و پیش صفه بگشادند.
بر طبق نوشته جامع مفیدی، تالیف 1082-1090 هجری قمری بنا در زمان وی رو به خرابی داشته است. این مسجد در دوره‌های متاخرتر نیز تعمیر و بازسازی شده است. بنای کنونی مسجد مشتمل بر صحن ایوان، گنبدخانه و شبستان است.
ایوان بنا، مرتفع است و با طاق آهنگ متصاعد پوشیده شده و در نمای رو به صحن و نمای داخل دارای غلام گردش‌ها یا غرفه هایی می‌باشد.
در عقبه ایوان، گنبدخانه قرار گرفته که در ضلع جنوبی دارای طاق نمای عمیق محراب دار و در اضلاع دیگر، طاق نماهای کم عمق می‌باشد. گنبد یک پوستر بنا بر روی قوس‌های بزرگ ساده گوشه ای و دیواری و همچنین یک سلسله قوس‌های سه کنجی کوچک‌تر قرار گرفته است.
بنای داخلی نما سفیدکاری بوده و تنها در جان پناه‌های غرفه‌های فوقانی و ازاره طاقنمای محراب، از کاشی‌های شش ضلعی قرن نهم هجری استفاده شده که بخشی از آنها بر جای مانده است.
شبستان زمستانی مسجد، مستطیل شکل و دارای پنج دهانه است. این بخش، یکی از شبستان‌های جانبی مورخ هشتصد و بیست و دو هجری قمری می‌باشد لیکن نظم طرح قرن نهم هجری را ندارد صاحب تاریخ یزد مسجد مذکور را به مسجد جمعه "نوغاباد" موسوم ساخته است .
محّله "نوغاباد" از محله‌های اهرستان محسوب می‌گردیده و درسده نهم هجری اهالی یزد به آن نه آباد می‌گفتند، اما امروزه محّله مذکور به چنین نامی موسوم نیست.
مؤلف تاریخ جدید یزد نام این محله را یکبار در کتاب خود آورده است. بدین ترتیب که اهالی محّله مامانوک، آسیای کهنه، آسیای دشتوک، نوغاباد، بخدان و معودیه، سر دوراه کوچه بیوک، چهار منار، مدرسه عبد القادریه، مصلی عتیق و کوچه خطیر و سرچم و ... از آب قنات اهرستان بهره برداری می‌کنند.
درکتاب جامع مفیدی نامی از نوغاباد ذکر نشده است. مندرجات تاریخ یزد بدین شرح است : "مسجد جمعه زیبای نوغاباد از بناهای خواجه پیر حسین دامغانی است. وی خانقاه وحظیره جالب و معتبر در جنب آن دایره کرده و نیز مقبره ای جهت مدفن خود و فرزندانش در سال هشتصد و بیست و دو هجری قمری ساخته است که دارای دو درب ورودی می‌باشد : یکی به خانقاه راه دارد ودیگری به رودخانه مجاور آن.
مسجد با کاشیکاری تزئین یافته و دارای منبری زیبا وجالب است. بانی مسجد مذکور، آب رودخانه را به سمت مسجد سوق داده و سقاخانه و چند آسیاب درحواشی مسجد احداث کرده است.
پس از مرگ خواجه پیرحسین در آمد حاصل از آن را صرف ساخت وساز گنبدی عالی پشت صفه بزرگ متصل به عمارت نمودند".
اطلاعات مربوط به شرح خصایل و اقدامات خواجه پیر حسین دامغانی در تاریخ جدید یزد نسبت به سایر متون تاریخی یزد مبسوط‌‌تر و جامع‌تر است. بدین جهت، نقل مطلب از آن مرجع می‌باشد.
"خواجه پیر حسین دامغانی خواجه کریم نهاد صاحب هّمت بود و مردم از وی منفعت یافتندی و او پیوسته به زراعت مشغول بودی وحق تعالی در خاندان او برکت ارزانی فرموده وصاحب خیرات ومبرات بود و در اهرستان متوطن بود و در زمان پیشوایی او مردم اهرستان مرفه الحال بودند.
تناقض دیوانی که واقع شدی از خاصه خود جواب گفتی و بر مردم قسمت روا نداشتی". و در اول حال در سر" کوچه غازیان " جماعتخانه نیکو بساخت و مناره یک قفصه بر آورد و امام و مؤذن تعیین کرد و در مقابل آن به جهت مقبره عمارتی نیکو بساخت و خانقاهی در جنب آن تمام کرد، میاه ابرند در آن جاری کرد و چون رواج و رونق جماعتخانه زیادت بود و در جنب حظیره وخانقائی باغی معمور بود و در آن باغ طرح مسجد جمعه بینداخت و صفۀ عالی و جماعتخانه به یمن و یسار تمام کرد و در صفه منبری بنهاد و مسجد سفید کرد، و بر دوطبقه مسجد فوق وتحت سوره (( الکهف )) بنوشت، و درب مسجد بر لب آب اهرستان مفتوح کرد و در جنب آن سقایه ای بساخت و در سنه 822 مسجد تمام کرد و اهالی و اکابر را در مسجد دعوت به داد و سماع کردند.
و بعد از چند سال قطعه‌زمین خلف صفه مسجد اضافه کرد و طرح گنبد بنداخت و پایه‌های گنبد تا به حّد سقف گنبد بر آورد و عن قریب تمام ناکرده به جوار رحمت حق پیوست ... و چون خواجه پیر حسین در گذشت گنبد نا تمام بماند. از مبلغی که به موجب وصیت خواجه حاجی جان تبریزی مانده بود که ...مبلغ سه هزار دینار کپکی جهت خیرات از مال خود وصیت کرده بود و مبلغ یک هزار دینار به مسجد سر ریگ صرف یک هزار دینار به خرج مسجد خواجه پیر حسین کردند و گنبد تمام کردند.
خواجه زین الدین علی بن صدر الدین احمد ابیوردی مال خود گنبد را سفید ساخت و عمارت تمام کرد و منبر صفه به گنبد بردند و پیش صفه بگشادند و جمعه اقامت کنند".
مسجد پیر حسین ازمصالح خشت، گل وآجر ساخته شده است و دارای گنبد بلند و ایوانی در ضلع شمالی مشتمل برگنبد و صحنی کوچک در جلو ایوان می‌باشد. گرمخانه مسجد که در ضلع شمال غربی گنبد و متصل به آن بنا گردیده، دارای قوسی با قد پای کم و نیم طبقه‌ای در بالای‌آن است.
در ضلع غربی صحن مسجد غرفه‌هایی در دوطبقه بنا گردیده که سقف بعضی از غرفه‌ها در سالهای اخیر با آجر به سبک قدیم نوسازی شده است.
بنا در تقاطع دو معبر اصلی واقع و از مقطع پایه‌های موجود در ضلع شمالی و نیز کوچکی صحن چنین استنباط میشود که مسجد در ضلع شمالی وسعتی بیش از اکنون داشته است.
قوس‌های بین ایوان وگنبد با خیز کم وقوسهای فضای محراب و اطراف گنبد با قد پای بلند جاذبه خاصی دارد. کاربندی مختصر گچی محراب، لچکی‌های پای گنبد و محّوطه منتهی به ایوان علاوه بر اینکه یکنواختی سطح سفیدکاری شده را گرفته دارای روح هندسی بوده و آرامش و متانت فضا را برای عبادت محفوظ داشته است.
ورودی‌های مسجد در ضلع شمال شرقی و ضلع غربی آن قرار دارد که تزئینات کاشیکاری سردر آن، با توجه به اینکه نمونه ای از کارهای متأخر و جدید است، اما زیبائی خاصی به بنا بخشیده است.
کتیبه‌های تاریخی ازآثار دیدنی مسجد، سنگ مرمر زیبایی منصوب در محراب زیر گنبداست که بر آن به خّط نسخ خوش چنین نقش شده است : «الله . قل الّلهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء وتنزع الملک ممّن تشاء وتذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کلّ شی ء قدیر .
تولج اللّیل فی النهار وتولج النهار فی اللیل وتخرج الحی من المیت وتخرج المیت من الحی وترزق من تشاء بغیر حساب لا یتخذ المؤمنون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین ومن یفعل ذلک فلیس من الله فی شی ء الّا ان تتقّو امنهم تقیه ویحذرکم الله نفسه والی الله المصیر.» ( آل عمران 26 ـ 27 )
منابع :
http://www.negahmedia.ir/
http://www.zarayef.com/
http://news.asaksms.ir/
http://yazd.irib.ir/
http://www.tazirat.gov.ir/
