یخدان کوثردر حدود 4 کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه
کوثر در میان اراضی کشاورزی واقع است.
این اثر معماری مجموعه ای از یک فضای مدوّر با پوشش مخروطی و دیواری طویل و بلند عمود بر یخدان که به دیوار سایه اندازه معروف است میباشد و اتاقک هایی در مجاورت آن وجود دارد.
به طور کلی
یخدان کوثر از سه بخش دیوار شرقی و غربی جوی مخصوص و محل جمع آوری یخ‌ها ابتیاع شده شکل گرفته است. دیوار این یخدان از خشت و چینه ایجاد شده و در پشت آن نیز جوی قرار داشته است که آب در داخل جوی انباشته شده و در شب‌های سرد زمستان به یخ تبدیل می‌شد، پس از آن یخ‌ها که بیشتر لایه لایه بوده است به چال یا محفظه نگهداری یخ منتقل می‌شد.
پوشش محفظه یخ در
یخدان کوثر به گونه ای است که ابتدا قاعده مخروطی آن با قطر بیشتر بوده و هر چه به انتهای مخروط نزدیک می‌شود از قطر دایره کاسته شده تا به راس آن منتهی می‌سود.
در حاشیه بخشی از دیوار یخدان نیز اتاقکی است که مخصوص یخبان بوده است.
در گذشته مردم درجابجای
ایران برای نگهداری مایحتاج مصرفی و غذاهای فاسد شدنی از این مخازن استفاده می‌کردند.در این یخدان‌ها نه تنها یخ بر اثر برودت شب‌های سرد زمستان یخ می‌بندد بلکه در محوطه ای
...مشاهده کامل متن که به نام چال یا گودال مرسوم است یخ‌ها تا اواخر تابستان نگهداری می‌شوند.
در فصل زمستان آب باران که معمولاً در بندهای خاکی جمع شده بعد از ته نشین شدن گل و لای آن به پشت دیوار سایه انداز هدایت می‌شده تا در سایه دیوار منجمد شود .
محلی که آب در آنجا یخ می‌زده است به یخ چائون ( محل یخ گرفتن ، یخ گیر ) معروف است . سطح یخ چائون از سطح عمومی زمین حدود نیم متر پایین‌تر بوده و در مجموع یخ چائون به شکل کرت بسیار بزرگی به نظر می‌رسد .
در محل یخ چائون به هنگام روز سایه ایجاد شده ، سرد مانده و برای یخ گرفتن شبانه مناسب می‌شد و دیوار سایه انداز برای وزش باد سرد و یخ زدن بیشتر آب ، سوراخ هایی به سمت یخ چائون دارد .
پوسته یخی در شب در آنجا بسته می‌شده و به مناسبت سردی هوا آب فوراً یخ می‌زده و این عمل را بارها و بارها تکرار می‌کردند تا این که قطر یخ به حدود 30 سانتی متر و یا بیشتر برسد .
محل یخچال که به « گود » شهرت دارد زیرزمین وسیعی است که تمام بدنه ، کف و طاق آن از گل و آجر ساخته شده است و گنبد آجری و ضربی آن 5/7 متر از سطح عمومی زمین بالاتر است و گود آن از سطح عمومی زمین حدود 5 متر پایین‌تر میباشد .
در وسط گود چاهی کم عمق حفر شده است که آب‌های آب شده یخ به داخل این چاه برود ، ودر گوشه ای از آن پلکانی آجری از کف تا سطح زمین ساخته شده است که برای جابجایی قطعات یخ‌ها و برداشت یخ برای فروش بوده است .
در وسط دیوار یخچال سوراخی تعبیه شده ( دروازه ) که سرسره ای با شیب از آن عبور می‌کرد ، کف سرسره آجری و یک طرفش متصل به محل یخ چائون و طرف دیگرش به « گود » یخچال منتهی می‌شود .
کارگران با تبر به شکستن یخ‌ها پرداخته و با چنگک هایی دسته بلند قطعات شکسته شده یخ را به جلوی دروازه کشیده و از دَر دهانه دروازه با شیب سرسره رها می‌کردند .
هنگامی که کارگران قطعات یخ را از محل یخ چائون از طریق دروازه و سرسره به داخل چال « گود » رها می‌کردند قطعات یخ در کف کوره روی هم انباشته می‌گردید . و کارگران پس از پایان کار سُردادن یخ داخل گود شده و قطعات یخ را در کف گود می‌کشیدند تا سطح گود از یخ فرش گردد و این عمل را در اصطلاح « فرش یخ » می‌نامیدند و چون بین هر دو قطعه یخ شکافی باقی می‌ماند خرده یخ‌ها را در داخل این شکاف‌ها ریخته و می‌کوبیدند تا شکاف‌ها پر شده و رگه‌های یخ‌ها سراسری و یک تکه به نظر آید .
هر چند رگه یخ که روی هم قرار می‌دادند قدری نی یا سو یا کاه روی آن ریخته و رگه‌های بزرگ یخ را بدین ترتیب از هم جدا می‌نمودند تا قطعات یخ به هم نچسبند ، این کار در روزهای متوالی زمستان ادامه می‌یافت تا این که گود از یخ پر می‌شد .
و دَر و دروازه یخچال را بعداً می‌بستند و از نمد نیز برای جلوگیری از ورود هوا استفاده می‌کرده اند . و معمولاً از اردیبهشت به بعد دَر یخچال را باز می‌کردند و یخ آن را دور گردانها از یخچال خریده و در بیدخت ، روستاها و آبادی‌های اطراف به فروش می‌رساندند .
قطعات شکسته شده و خرد شده یخ در گوشه ای از اطاق فروش یخ روی هم انباشته شده و در گوشه ای از آن ترازوئی آویزان که یخ را وزن کرده و به مراجعین می‌دادند .
قطعات یخ همانند یخچال‌های دیگر مناطق ایران اغلب کثیف و تکه‌های نی ، سو ، گِل و گاه و امثال آن را در برداشته است و آب باران نیز مقداری خار و خاشاک را با خود به محل یخ چائون می‌آورده که در لابه لای قطعات یخ جا می‌گرفتند ، با وجود این فروشندگان در کوچه‌ها فریاد می‌زدند ( بلور یخ ، آی یخ بلور ) در صورتی که از وسط قطعات یخ بلور به هنگام آب شدن در ظرف آب قطعات کوچک گل ، کاه و امثال آن در سطح آب ظاهر می‌گردید .
فروشندگان برای جلوگیری از آب شدن یخ‌ها ، آنها را وسط پارچه می‌پیچیده اند و صبح زود برای فروش آن اقدام می‌کرده اند .معماری یخدان تماماً از عناصر گل و خشت شکل گرفته و فنون مهندسی جهت استقرار و استحکام بنا با درایت و آگاهی تمام رعایت شده است .
همچنین ناودان‌های گنبد آن برای جلوگیری از فرسایش توسط آب باران بصورت پله پله از سفال ساخته شده تا هنگام پایین آمدن آب سرعت آن گرفته شود . قدمت یخدان کوثر به یکصد سال نمی‌رسد اما به عنوان عنصری که بنا به وضعیت اقلیمی و دشواری‌های زندگی در بیابان‌های گرم گناباد چاره ساز بوده ، قابل تأمل و توجه است .
این بنا در تاریخ 14/6/1380 در فهرست آثار ملی کشور به شماره ثبت 4501 به ثبت رسیده است .
منبع:
http://www.yjc.ir
http://joghrafi90.persianblog.ir
http://www.tebyan.net/
