کتابخانه و موزه ملی ملک

کتابخانه و موزه ملی ملک یکی از مهمترین موقوفه‌ها در تهران به شمار می‌رود که حسین ملک در سال 1316 هجری شمسی آن را وقف کرده است.
مرحوم ملک در وقف‌نامه شماره 8194 شش دانگ عمارت پدری موسوم به کتابخانه ملی ملک به انضمام تمامی کتاب‌های موجود در کتابخانه مزبور اعم از خطی و چاپی و مصور و غیر مصور، قرآن‌های خطی، کتب و ادعیه، مرقع‌های مصور و غیر مصور، قطعات خطوط خوش‌نویس‌ها و اساتید، طومارها، کتب ایرانی، فرنگی، عربی، ترکی، تابلوهای نقاشی و کل اثاثیه متعلق به کتابخانه را وقف موبد شرعی بر آستان قدس رضوی کرد.

البته وی سال‌ها قبل از این، به دلیل عشق به کتاب و مطالعه به جمع‌آوری نسخ خطی از طریق خریداری کتب کتابخانه‌های افرادی چون عبدالحسین بالا خیابانی و قوام‌الدوله و حسام‌السطنه همت گمارده بود و از این رو کم‌کم اندیشه تاسیس کتابخانه‌ای برای خویش در وی قوت گرفت.

لذا کتابخانه کوچک خود را پس از انتقال از مشهد به تهران در سال 1341 ش در منزل پدر خویش تاسیس کرد و بعدها که شمار کتاب‌ها زیاد و فضا برای آنها محدود شد در سال 1342ش ساختمان جدیدی در حیاط اندرونی منزل خود جهت این امر احداث کرد.

اما از آنجایی که این منزل در دل بازار تهران یعنی میان مسجد شاه و مسجد ملک و در بازار حلبی سازها قرار داشت و بیشتر محل رفت و آمد سوداگران بود تا محققان، لذا واقف با توجه به این نکته، قطعه زمینی به مساحت شش هزار متر مربع واقع در باغ ملی تهران را در مقابل املاکی که رضاشاه در جوار کاخ سعادت‌آباد از وی گرفته بود، از شهرداری وقت جهت تاسیس کتابخانه ملی ملک دریافت کرد.

لیکن به دلیل موقعیت ویژه این زمین که در قلب وزارت امور خارجه واقع شده بود، تا زمان حیات واقف (1351 ش)، کار احداث این بنا عملی نشد و این قطعه زمین تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ش) همچنان به همین شکل باقی ماند.

اما چند سال بعد از آن با پیگیری‌های مستمر عزت ملک، ناظر استصوابی موقوفات ملک و دختر ارشد آن مرحوم از حضرت امام خمینی (ره)، این قطعه زمین از وزارت امور خارجه باز پس گرفته و به آستانه قدس رضوی واگذار شد، تا بنابر نیت مرحوم واقف، کتابخانه ملی ملک احداث شود.

کار احداث این بنای جدید‌التاسیس از سال 1364 ش با حدود 10 هزار متر مربع زیربنا در هشت طبقه، توسط معماران آستان قدس رضوی با تلفیقی از معماری ایرانی ـ اسلامی آغاز و پس از گذشت 14 سال سرانجام در دی‌ماه 1376 ش به طور رسمی افتتاح و به روی عموم گشوده شد.

کتابخانه ملک

* امروزه کتابخانه ملک در زمره معتبرترین کتابخانه‌های ایران و شاید جهان به شمار می‌آید. بسیاری از محققین داخلی از اقصی نقاط کشور و حتی خارج از آن جهت استفاده از نسخ منحصر به فرد موجود در این کتابخانه به آن مراجعه می‌کنند.

این مجموعه فرهنگی جمعا دارای هشت طبقه با همکف و زیر همکف است که طبقات چهارم و هشتم آن اختصاص به کتابخانه دارد. طبقات ششم و هفتم و هشتم اختصاص به مخازن کتب خطی و چاپ سنگی و چاپ سربی و کتب لاتین و مطبوعات دارد که هر ساله بنابر مقتضیات تعداد زیادی کتاب چاپی و مطبوعات و نیز معدودی نسخ خطی به این موقوفه اهدا می‌شود.

سیستم فعلی کتابخانه به صورت قفسه باز در دو تالار قرائت، که یکی عمومی و دیگری مختص محققان، در حال ارایه خدمات به مراجعان است. از بخش‌های مختلف این کتابخانه به غیر از مخازن کتب و مجلات، می‌توان به تالار مطبوعات، بخش میکروفیلم، بخش اسکن، صحافی و مرمت و بخش رایانه‌‌ای و فهرست‌نویسی اشاره کرد.

بر طبق آخرین آمار تعداد کتب چاپی این کتابخانه بیش از 70 هزار جلد، نسخ خطی در حدود شش هزار و 677 نسخه، 19 هزار عنوان رساله، کتب لاتین هشت هزار جلد، مطبوعات 567 عنوان فارسی و عربی و شش عنوان لاتین و کتب چاپ سنگی سه هزار و 400 جلد است.

از قدیمی‌ترین نسخ خطی این مجموعه می‌توان از قرآن منسوب به امام حسن (ع) نام برد که بر پوست آهو نوشته شده است. همچنین نسخی چون ˈالاصول بالا سطقسات اقلیدسˈ تحریر 342 ق و ˈالثمرهˈ بطلمیوس تحریر 371ق و ˈالفوز الاصغرˈ ابن مسکویه تحریر 410 ق از نفیس‌ترین نسخ خطی این مجموعه به شمار می‌آید.

از نفیس‌ترین کتب چاپی این مجموعه اعم از چاپ سنگی و سربی می‌توان از ˈالقانون فی‌الطبˈ ابن‌سینا چاپ روم 1593م، ˈتحریر اقلیدسˈ خواجه نصیر‌الدین طوسی چاپ قسطنطنیه 996 ق، ˈتاریخ فناییˈ چاپ 1199 م و ˈالقرآنˈ چاپ هامبورگ 1694 م نام برد.
در بخش مطبوعات نیز می‌توان از روزنامه‌هایی چون وقایع اتفاقیه (دوره کامل)، حبل المتین، ثریا، حکمت، اختر، شرف و عروه الوثقی نام برد.

همچنین این کتابخانه 13 جلد فهرست کتب خطی دارد که در سال 1344 ش به سفارش مرحوم ملک توسط ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، احمد منزوی و محمدباقر حجتی تهیه شد.

نکته حایز اهمیت اینکه شرایطی که واقف برای استفاده از کتب کتابخانه در وقف‌نامه خود گنجانده است تا به امروز از آن تخطی نشده است. از جمله این شرایط ممنوعیت خارج کردن کتاب از محل کتابخانه، در اختیار قرار دادن کتاب به همه افراد بدون در نظر گرفتن ملیت آنها (البته غیر از قرآن کریم و کتب ادعیه و غیر مسلمانان)، صحافی کردن کتب آسیب‌دیده در محل کتابخانه و استفاده از کتب منحصر به فرد یا کمیاب برای اشخاص معتمد با حضور متولی یا مدیر (این مشکل امروزه با در اختیار قرار دادن میکروفیلم کتب نفیس خطی به جای اصل نسخه به محققان رفع شده است)، خریداری سالانه کتاب برای کتابخانه است.
وی در خرید نسخ خطی دقت ویژه‌ای داشت و از این رهگذر پس از نظرخواهی از متخصصان فن و نیز تا قبل از خواندن هر کتاب آن را خریداری و وارد کتابخانه‌اش نمی‌کرد.

* موزه ملک

مرحوم ملک در سال 1343 ش به این فکر افتاد تا در کنار کتابخانه غنی خود، موزه‌ای از اشیای با ارزش هنری و تاریخی به وجود آورد تا به قول وی محققان خارجی کتابخانه بتوانند مظاهر هنر و تمدن ایران را، به سهولت از نزدیک مشاهده کنند.
وی بارها گفته بود که اگر (از سوی پدر) مامور مشهد نشده بودم، موزه‌ای ایجاد می‌کردم که با موزه انگلستان برابری کند.

وی در خرید اشیای موزه‌ای، ابتدا نظر اهل فن را جویا شده و سپس به خرید آن شی مبادرت کرد. او در 30 فروردین 1348 کلیه اموال و لوازم و اشیای نفیس موزه‌ای از قبیل گلدان و قلمدان سکه و تمبر را طی وقف‌نامه شماره 30753 به مجموعه موقوفات خود بر آستانه قدس رضوی افزود و بدین طریق موزه ملی ملک در کنار کتابخانه ملک تاسیس شد.

در ساختمان فعلی کتابخانه،‌موزه در طبقه همکف و زیر همکف این مجموعه با شش سالن سکه، آثار هنری، قلمدان، تمبر، فرش و سالن اشیای اهدایی خانم ملک قرار گرفته است.
در برخی از این سالن‌ها اشیای وجود دارد که در نوع خود کم‌نظیر یا بی‌نظیرند که در توضیح هر سالن به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.

درلابی موزه آثار فلزی مانند قطب‌نما، قبله‌نما، اسطرلاب و ترنج‌های مذهبی و همچنین تعدادی مرقعات، از خوشنویسانی چون درویش عبدالمجید، میرعماد و میرزا غلامرضا به چشم می‌خورد.

در سمت راست این لابی، سالن سکه قرار دارد که شامل سکه‌هایی از دوره لیدیه تا پهلوی دوم است. مجموعه سکه‌‌های این موزه در حدود دو هزار عدد است که از جمله سکه‌های کمیاب آن می‌توان به سکه فتحعلی شاه در لباس ایلی و سکه سلطنت 50 روزه حسینعلی میرزا اشاره کرد.

در ضلع غربی لابی موزه سالن آثار هنری قرار دارد که شامل تابلوهایی از کمال‌الملک، صنیع‌الملک و نقاشان نه چندان معروف اروپایی است و دو گلدان بسیار با ارزش فرانسوی متعلق به کاخ تویلری و دو دست مبلمان کار سوریه با قدمت 500 سال و مبلمانی دیگر از هندوستان تماما مشبک‌کاری شده است.

بخش انتهایی این سالن به دو قسمت منشعب می‌شود، ضلع شرقی اختصاص به قلمدان‌های لاکی از دوره صفویه تا قاجار دارد و ضلع غربی آن، سالن جدیدالتاسیس عزت ملک است که توسط اشیای اهدایی خود در سال 1385 به موقوفه پدر، بخش تازه‌ای را درموزه راه‌اندازی کرده است.

در طبقه زیر همکف دو سالن تمبر و فرش قرار دارد. مجموعه تمبر موزه ملک 48 هزار سری تمبر از 183 کشور جهان دارد که از این حیث در زمره غنی‌ترین موزه‌های ایران است.

از تمبرهای منحصر به فرد این موزه می‌توان از تمبر ویکتور امانوئل پادشاه ایتالیا نام برد که بنا به گفته سفیر آن کشور، در خود ایتالیا نیز موجود نیست. و اما سالن فرش مجموعه ملک با بررسی وقف‌نامه‌های هفتگانه مرحوم ملک در هیچ کجا با موردی مواجه نشدیم که اشاره به وقف فرش‌های خود کرده باشد.

استدلال اما این است که مرحوم واقف که در اواخر سال 1350 باقیمانده دارایی‌های خود را بر آستان مقدس رضوی وقف کرد، تمامی لوازم منزل وی از جمله فرش‌ها نیز شامل آن شدند که به مناسبت تعداد قابل ملاحظه آنها در موزه ملک، سالنی برای نمایش آنها درنظر گرفته شد.

اکنون سالن فرش موزه ملک پذیرای 17 تخته قالی و قالیچه‌هایی است که درمنزل مرحوم واقف برای استفاده و یا تزیین به کار می‌رفته است. از قدیمی‌ترین دستبافت این مجموعه می‌توان به قالیچه‌ای از سنندج اشاره کرد که با قدمت 160 سال و با جنس تمام ابریشم زینت‌بخش سالن فرش موزه ملک است.

موزه ملی ملک از ۶ مجموعه بدین شرح تشکیل شده است:
۱- مجموعه سکه شامل ۳ هزار قطعه سکه و مدال ایرانی از سده ششم پیش از میلاد تا دوران پهلوی و نیز سکه هایی از یونان، جانشینان اسکندر، امپراتوری بیزانس، خلفای اسلامی و امپراتوری عثمانی
۲- مجموعه آثار هنری شامل تابلوهای نقاشی هنرمندان به نام ایرانی مانند کمال الملک غفاری، لطفعلی صورتگر، هادی خان تجویدی و برخی نقاشان اروپایی و لوستر و مبلمان
۳- مجموعه هنر لاکی شامل ۸۶ قطعه قلمدان، قاب آیینه و سرچسبدان که با نقاشی لاکی آراسته شده اند و برخی شان حدود ۳۰۰ سال قدمت دارند.
۴- مجموعه تمبر شامل هزاران قطعه تمبر از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان تا زمان حاضر.
۵- مجموعه فرش شامل ۳۴تخته قالی و قالیچه از نقاط مختلف ایران که بوسیله زبده‌ترین بافندگان دو سده اخیر بافته شده اند.
۶- مجموعه بانو ملک شامل تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه‌های خطی، قلمدان، سرقلیان و آثار لاکی که تعدادشان به ۴۷ اثر می‌رسد. این مجموعه در سال ۱۳۸۵ توسط بانو عزتملک ملک، فرزند مرحوم حاج حسین ملک و ناظر استصوابی موقوفات ملک به موزه اهداء شده است.
۷- مجموعه آثار خوشنویسی که آثاری از بزرگ‌ترین و نامدارترین خوشنویسان ایران و اسلام مانند یاقوت مستعصمی، علیرضا عباسی، میرعماد، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی و... را در خود جای داده است.

منبع :
http://www.manuscripts.ir/
http://malekmuseum.org/