موسیقی محلی بوشهری

در موسیقی بوشهر، همچون موسیقی دیگر مناطق، انواع احساسات و حالات درونی نوازنده و یا خواننده، همچنین تعدد سبک‌های اجرایی مرتبط با ساختمان و بافت گام و یا به عبارتی مربوط به گوناگونی فواصل یا ایستگاه‌های صداهای تشکیل دهنده گام آهنگ هاست.
پس از این جهت، اهمیت بررسی گام‌های مختلف سازی (نی انبان و نی جفتی و همچنین آوازی در قطعات بدون ساز) برای ما مسلم می‌شود. برای این که موسیقی بوشهری را بشناسیم، باید زبان محلی بوشهری‌ها را بشناسیم، چرا که موسیقی محلی هر منطقه‌ای ارتباط مستقیمی با زبان آن منطقه دارد؛ در واقع ریتم، سرعت، تکیه صدا و به طور کلی فرم در موسیقی هر منطقه، ارتباط مستقیم با زبان آن منطقه دارد و به همین دلیل است که در بوشهر، موسیقی هر محله با محله دیگر تغییرات اندکی دارد، چرا که در گویش آنها تفاوت‌هایی اندک به چشم می‌‌خورد و هر چه اختلاف لهجه میان محله‌ها بیشتر می‌شود، تفاوت در موسیقی آنها آشکارتر می‌‌نماید.
این امر باعث پیدایش سبک‌های مختلف شروه و لالایی در بوشهر شده است، مثلاً با بررسی موسیقی نی انبان این طور به نظر می‌آید که تکیه صدا معمولاً بر ضرب دوم قرار می‌گیرد.
باید در نظر داشت مواردی چون تکیهٔ صوتی، اوج ...مشاهده کامل متن و فرود، نوسانات آهنگین، تم، ریتم و سرعت، موتیو و نحوهٔ بسط آن، رنگ صدا، حالت‌های ضربی و نغمه‌ای و مهم‌تر از همه فواصل موسیقیایی (گام) در تعیین شخصیت موسیقی هر منطقه نقشی موثر دارد و تفاوت در موارد فوق است که تفاوت در موسیقی مناطق را حاصل می‌شود.
به عبارتی دیگر پاسخ موارد فوق در مورد اکثر نغمه‌های بوشهری _ به جز پاره‌ای از آنها _ چون بعضی نوحه‌ها یکسان است.
چندصدایی در موسیقی بوشهر
چند صدایی در موسیقی بوشهر به جز یک مورد، آن هم در «خیام خوانی»، اغلب تابع دگرصدایی (هتروفونی) است و این با چندصدایی (پلی فونی) متفاوت است.
این نوع چند صدایی در واقع تکرار یک ملودی واحد توسط نوازنده و خواننده و یا چند خواننده صورت می‌گیرد که به برخورد ناخودآگاه می‌‌انجامد که این برخورد اصوات به هیچ وجه تابع روابط هارمونی نیست.
از جمله موارد چند صدایی می‌توان به تقلید ملودی توسط خواننده و یا نوازنده اشاره کرد که این تکرار خط نغمه (ملودی) توسط خواننده، به طور متناوب و یا با تأخیر صورت می‌گیرد که در این مورد می‌توان به بعضی نوحه‌های پامنبری و ذکرها اشاره داشت که نوعی تقلیدخوانی را در پی دارد.
از دیگر موارد چندصدایی در موسیقی بوشهر، اجرای فرم واخوان در نوازندگی نی انبان و یا نی جفتی است که نوعی موازی‌خوانی را در پی دارد که صدای واخوان حرکت بالارونده و پایین روندهٔ نغمه را تعقیب می‌کند.
در برخی گونه‌های «یزله» و «نِیمه» نیز به نوعی پاسخ‌خوانی (رسپانسوریال) برخورد می‌‌کنیم. در این نوع چند صدایی، تک خوان هنوز بند خود را به پایان نبرده که بند بعد توسط کر اجرا می‌شود.
در این لحظه با تلاقی تک خوان و کر، نوعی چندصدایی به وجود می‌آید .این روش علاوه بر فرم‌های یادشده در عزای سرپایی بانوان و همچنین یزله عزا نیز به چشم می‌‌خورد.
گونه‌های نی‌انبان
از جمله رنگ آمیزی‌های نوازندگی که ویژه این ساز می‌‌باشد، استفادهٔ فاصلهٔ اول گام لا به لای فواصل بعدی است که گاهی به منظور تأکید، این فن رعایت می‌شود که علاوه بر تأکید، بر زیبایی ملودی نیز می‌‌افزاید.
نوازنده گاهی با اشاره‌های پی در پی بر فواصل پیشین، باعث ویبره در فواصل کشش دار می‌شود. به عنوان مثال زمانی که ملودی در «حاجیانی» به فاصلهٔ پنجم می‌‌رسد و نوازنده چهار سوراخ پایین را رها کرده و به طور هم‌زمان ضمن اشارات پی در پی انگشت بر سوراخ دوم، موجب لرزه در کشش ایجاد شده (فاصلهٔ پنجم) می‌شود و هنگامی که بر فاصلهٔ ششم تأکید می‌کند، با اشاره به سوراخ سوم موجب لرزه در آن فاصله می‌گردد.
فرود ملودی‌های اجرایی غالباً بر فاصلهٔ دوم این ساز قرار دارد. روند حرکت ملودی بیشتر از فاصلهٔ دوم تا پنجم گام می‌‌باشد و به فاصلهٔ ششم در بعضی اوقات اشاره می‌شود.
همان طور که آمد این ساز ۶ سوراخ داشته و به طور طبیعی وسعت صوتی آن یک گام است و نوازندگان کمتر از فاصلهٔ هفتم این گام استفاده می‌کنند. هر چند نوازندگان جدید گاهی با فشار مضاعف فاصله اکتاو فاصلهٔ اول را نیز به کار می‌‌گیرند، ولی آن چه که مورد مبحث فوق بوده همان نوازندگی سنتی این ساز می‌‌باشد.
با تغییرات مایه در هر فرم، تم‌ها به شکل فی‌البداهه شکل می‌‌گیرند و تکرار تم‌ها تقلیدی را به دنبال دارند. با بررسی تم در واقع می‌توان به زبان موسیقیایی یک ملودی پی برد.
موسیقی نی انبان و همین طور برخی دیگر از فرم‌های موسیقی بوشهر _ همچون "نِیمه"ها و "یزله"ها _ در گذشته غالباً پنج تنی و یا پنج صدایی بوده است و ملودی‌ها در گام‌های پنج تنی اجرا می‌‌شده است.
هر چند که با مرور زمان این ملودی‌ها غنی‌تر شده و گاهی از فواصل بعدی در گام نیز استفاده کرده اند. ضرباهنگ‌های مختلف فرم‌های نی انبان بر گرفته از ریتم‌های ۲/۴، ۳/۴، ۶/۸ است.
در پایان هر گونه، نوازنده با آزاد کردن ریتم و فرود بر فاصلهٔ دوم گام، ساز ضربی را مجبور به توقف می‌کند، البته توقفی به مرور نه ناگهانی. یک قطعه سازی به طور کلی دارای بن‌مایه و موضوع ویژه به خود است؛ در نوازندگی نی‌انبان هر چند اصول نوازندگی تابع فرمی است که اجرا می‌شود و قطعات سازی نیز مشخص است، ولی نوازنده اصولاً بداهه نواز است.
توالی قطعات سازی را خود ضمن نوازندگی تنظیم می‌کند و بسط بن‌مایه (موتیو) نیز در اختیار خود اوست و در بعضی اوقات ضمن نوازندگی دست به آهنگ سازی زده و قطعه تازه‌ای را بیافریند.
نوازنده پیش از آغاز هر قطعه با متر مشخص، قطعاتی با متر آزاد می‌‌نوازد که به این قطعات در اصطلاح محلی «حاجیونی»، «سرپنجه» و یا «مقدمه» می‌گویند. این فرم که با متر آزاد اجرا می‌شود، قطعاتی است الهام گرفته از فرم‌های آوازی با متر آزاد در منطقهٔ بوشهر که از معروف‌ترین آنها می‌توان از «شروه» نام برد.
"شروه" دارای پریدهای آوازی مشخص و مخصوص به خود است که بسته به سبک آن در مناطق مختلف، متفاوت اجرا می‌شود، هر چند ساختار اغلب آنها از نظر فواصل موسیقایی یکی است، ولی تفاوت، بیشتر در اجرای این پریدها از حیث آریه ها، تحریرها، سکوت‌ها و کشش‌ها است و گاهی تغییراتی جزیی در فواصل یاد شده موجب ابداع سبکی جدید می‌شود.
از آن جا که قطعات موسیقیایی این ساز در محیط فرهنگی خاصی شکل گرفته است، ملودی‌های آن نیز متأثر از این محیط پژواک تمام عوامل طبیعی و فرهنگی است. با بررسی در می‌‌یابیم که قطعات ملودیک این ساز بر مبنای ریتم کوبنده، قطعات Spiccato و کوتاه بودن سیلاب‌های سازی و آوازی و همچنین کرن بودن فاصلهٔ سوم گام در این ساز که نوعی غم را در ذهن شنونده القاء می‌کند و در عین حال، شادی رقص آوری که منتج از ضرباهنگ شاد و تند آن است، از جمله عناصری است که در شکل گیری شخصیت موسیقی نی انبان تأثیرگذار بوده است.
ریشه یابی نغمات و سازهای بوشهر در گذشته‌های دور موسیقی بوشهر دارای نکاتی است که در واقع جزو اصول ابتدایی موسیقی بشر محسوب می‌شوند. از این دیدگاه خوب است به دو مقولهٔ نغمات اجرایی و ساختار سازهای این منطقه نگاهی اجمالی انداخت.
ساختار سازها

بخشی از سازهای بوشهر سازهای کوبه‌ای اند که این سازها جزو ابتدایی‌ترین سازهای بشر محسوب می‌شوند و از وسایل خبررسانی در گذشته‌های دور بوده‌اند و بخش دیگر که سازهای نغمه‌ای بشمار می‌آیند، همچون نی انبان و نی جفتی است که در ساختار آنها همان طور که بحث تفصیلی آن در بخش سازشناسی می‌آید از ابتدایی‌ترین وسایل تولید صوت استفاده شده که می‌توان به نی و در شکل تکامل یافته به همراه انبان که از وسایل مورد احتیاج مردم گذشته خصوصاً دامدارها بوده است، نام برد.
از دیگر سازهای ملودیک این منطقه می‌توان به بوق اشاره کرد که همچنان شکل بدوی خود را حفظ کرده است؛ این ساز در واقع نوعی شاخ گوزن می‌‌باشد که تنها یک سوراخ به منظور ورودی هوا بر روی آن تعبیه شده است.از این ساز صدها سال است که در افریقای شمالی جهت ارتباط مردم از راه دور، اعلام خبر و اجرای قطعات ملودیک استفاده می‌‌شده است.
نغمه‌های اجرایی
بخش قابل توجهی از موسیقی بوشهر موسیقی کار است؛ موسیقی ای که در دریا به هنگام پارو زدن و یا کار به منظور بازده بهتر کار اجرا می‌‌شده و یا کار در ساحل که از آن بین به صنعت لنج سازی و موسیقی کارش و همچنین موسیقی کار کارگران ساختمانی و یا موسیقی حمل بار می‌توان اشاره کرد.
این موسیقی (موسیقی کار) که در سایر بخش‌ها نیز تأثیرگذار بوده، زیربنای بعضی بخش‌های دیگر را تشکیل می‌‌دهد. موسیقی کار به باور بیشتر پژوهندگان جزو ابتدایی‌ترین موسیقی بشر است که با آوازخوانی در هنگام کار شروع شده است.
ین موسیقی در بوشهر با حرکات موزون مجریان کار همراه است که این نیز شکل ابتدایی رقص را ترسیم می‌کند.
موسیقی است که در حین فعالیت‌های مختلف کاری و معیشتی خوانده و اجرا می‌شود. از انواع این نوع موسیقی می‌توان به آوازهای مختلف "ساروج کوبی"، نغماتی که بنّا هنگام ساختن بنایی می‌خوانده، آوازهایی که هنگام کشاورزی (کاشت، داشت و برداشت) خوانده می‌شده است و همینطور نغمه‌هایی که هنگام ساختن لنج (گلّافی) خوانده می‌شود، اشاره نمود.
آوازها و نغمه‌هایی که در هنگام کار بر روی لنج و دریا خوانده می‌شود از مهم‌ترین و متنوع‌ترین انواع موسیقی کار در بوشهر محسوب می‌شوند.به این نغمه‌ها در بوشهر "نی مه" می‌گویند.
آوازهای دریایی جهت سرگرمی و از همه مهم‌تر، رفع خستگی و ایجاد هماهنگی در کارهای گروهی خوانده می‌شوند.
آواها و نواهای نی مه در تهییج روحیه‌ی کارکنان کشتی (جاشو) و تحمل کارهای طاقت فرسای دریانوردی، بسیار اهمیت دارد. این نغمه‌ها در گذشته از تنوع بیشتری برخوردار بوده به گونه‌ای که برای هر کدام از فعالیت‌های گروهی مانند افراختن بادبان، لنگر، تور، پارو کشیدن، بارگیری و تخلیه بار، نغمه‌ی ویژه‌ای خوانده می‌شده است.
موسیقی جشن
آن دسته از موسیقی است که ویژه مراسم جشن و سرور می­باشد و معمولاً با پایکوبی و دست افشانی همراه است. برجسته­ترین این نوع موسیقی، آهنگ‌های مراسم عروسی است که در گذشته اجرای این مراسم، هفت شبانه روز به طول می­انجامید.
از مهم‌ترین قطعات و فرم‌های قابل ذکر در این مراسم، آوازهای "بیت خوانی"، ترانه‌های ویژه "حِنابندون"، "سرتِراشون"، "دومارویی"، "حموم رُوون" و قطعات "یَزله" است.
موسیقی درمان
این نوع موسیقی به شکل کاربردی آن در بندر بوشهر منسوخ شده است اما در جزیره خارگ کماکان رواج دارد و شامل آوازهایی می‌شود که در مراسم "زار" یا "لیوا" با سازهای ویژه، همراه با رقص، جهت درمان امراض روحی و روانی کسانی که به این نوع موسیقی و درمان باور دارند، خوانده می‌شود.
موسیقی سوگواری
شامل آوازها و قطعات غمگنانه‌ای می‌شود که در مراسم تشییع، تدفین، ختم و هفته خوانده می‌شود.این گونه موسیقی بدون همراهی ساز اجرا می‌شود.
از عمده‌ترین آن می‌توان به مراسم عزاداری زنانه در "سَرخوانی" و "یزله سرپایی" اشاره نمود.
بخش بزرگی از موسیقی سوگواری در بوشهر ویژه مراسم سوگواری در ایام محرم و روز اربعین است که از غنای بسیار و قدمت طولانی برخوردار می­باشد.
موسیقی محفلی
این گونه موسیقی خاص محافل دوستانه به ویژه شب نشینی‌ها و گردهمایی‌هاست. از انواع این نوع موسیقی می‌توان به "شاهنامه‌خوانی" (بدون همراهی ساز، در مجالس بزرگان و خان‌ها)، "خیام‌خوانی" (همراه با فلوت و یک ساز ضربی مثل تمبک یا دایره)، "شَروه خوانی" یا "فایزخوانی" (خواندن شعرهای فایز و مفتون در مایه‌ی دشتی بدون همراهی ساز و رایج در مناطق دشتی، دشتستان و تنگستان)، "مثنوی" و "نظامی"خوانی اشاره کرد.
موسیقی مذهبی
این نوع موسیقی، آوازها و قطعاتی را در بر می‌گیرد که در مراسم مذهبی کاربرد دارد؛ به ویژه آواها و نواهایی که در سالروز تولد، شهادت ویا وفات ائمه اطهار(ع) خوانده می‌شود.
از جمله این موسیقی "مولودی خوانی" است. این موسیقی ویژه‌ی جشن تولد پیغمبر(ص) است و غالبا توسط اهالی سُنی مذهب بوشهر اجرا می‌گردد. در مولودی خوانی، جماعت ابتدا به صورت نشسته، آواها و اشعار عربی مولودی را خوانده، سپس در قسمتی از مراسم بر روی زانوهای خود می‌ایستند و شانه‌ها را به راست و چپ تکان می‌دهند.
در اوج مراسم و موسیقی این حرکات را به صورت ایستاده پی می‌گیرند.
از نمونه‌های دیگر این گونه موسیقی، آیین "دُم دُم سحری" برای بیدار کردن اهالی در سحرگاهان ماه رمضان و "چووشی" (چاووش‌خوانی) برای بدرقه یا استقبالِ زائران خانه خدا و عتبات عالیات می‌باشد.
مدولاسیون یا مُدگردی در موسیقی بوشهر
هر چند که در موسیقی بوشهر تنوع چندانی در مدگردی نداریم. اما چند موردی که می‌توان تحت این عنوان یاد کرد را از نظر می‌‌گذرانیم.
برای نمونه مقدمه‌ای که به مثنوی خوانی معروف است و شروه خوان در ابتدای شروه می‌‌خواند و یا چاوش‌خوانی که در بین نوحه‌ها خوانده می‌شود و همچنین نوحه خوان‌ها که با پایان یک نوحه و شروع نوحه بعدی گاهی مجبور به مدگردانی می‌شود.
از جمله موارد دیگر می‌توان به تعزیه اشاره کرد که بنا به مناسبت‌های مختلف ضمن اجرای تعزیه از گام‌های گوناگون استفاده می‌شود.

منبع :برگرفته از هفته‌نامه نسیم جنوب، نوشتاری از سید محمدرضا بلادی
http://panjareh.info/fa/node/55
http://dashtiha.blogfa.com/post-70.aspx