مجموعه امیر چخماق

آدرس : یزد - سلمان فارسی
مجموعه امیر چخماق، یکی از شاخص‌ترین مجموعه‌های تاریخی شهر یزد است که تقریباً در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط مهم یزد محسوب می‌شود.
این مجموعه با ارزش که نقطه خیابان‌های اصلی شهر است شامل مسجد، تکیه، بقعه ستی فاطمه، بازارچه حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، نخل و آب انبار تکیه امیر چخماق می‌باشد.
این مجموعه از آثار قرن نهم هجری است که امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری هنگامی که به حکومیت یزد رسید با همکاری همسر خود ستی فاطمه خاتون مسجد جامع نو را در ده یا کوی دهوک سفلی ساختند و پیش روی آن را میدانگاهی فراخ انداختند.
آن مسجد در آینده به مسجد امیر چخماق و آن میدانگاه از همان زمان به «میدان امیرچخماق» نامور گشت.
این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده‌است، از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده‌است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده‌است.
البته آنچه مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه را نداشته، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران ...مشاهده کامل متن رواج پیدا کرده‌است.
این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان‌ها گورستان نیز شده بوده و پاره ای از مردم برای فرخندگی حسینیه اش، مردگان خود را در آنجا خاک می‌کرده اند.
از همان آغازین سال‌های این سده از این کار جلوگیری می‌شود و گور‌ها ویران و دوباره میدان می‌شوند.
در توصیف مسجد امیر چخماق باید گفت ، سنگ نصب شده در کریاس مسجد مسجد امیر چخماق به طرف میدان، شبکه‌های ظریف از کاشی‌های معرق دور خارجی گنبد، محراب صفه اصلی با تاقنمای مقرنس کاری و… این مسجد را از نظر مرتبه زیبایی بعد از مسجد جامع قرار داده است.
تکیه امیر چخماق، ساختمانی است پرغرفه و بیشتر با دو منار که در یک بر از حسینیه‌ها می‌سازند. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه‌ها تکیه می‌زنند و آیین مردم را به تماشا می‌نشینند یا می‌ایستند.
پیشینه این بنای زیبا را 200 سال می‌دانند.
باور بر این است که در قرن سیزدهم این میدان را حسینه کرده اند و بر سردر بازار، این تکیه را ساخته اند. کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین که تاریخ 1296 ه.ق (1258 ه.ش) بر خود دارد نیز پیشینه این بنا را تنها 130 سال نشان می‌دهد.
باور دیگری نیز در این زمینه هست. برای نمونه «عباس رییس زاده»، رییس اداره «آموزش و باستان شناسی» در سال 1342، در پاسخ به پافشاری پاره ای بر ویران کردن این بنا، چنین می‌نویسد:
"گروهی معتقد اند که مناره‌های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره‌های بی خاصیت می‌نامند و می‌گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی‌گذرد، جنبه تاریخی ندارد.
اما این اشخاص متوجه نمی‌باشند که باستان شناسی هم وجود این مناره‌ها را باستانی نمی‌داند.
باستان شناسی قسمت مرکزی صفه‌ها را به شهادت بقایای کاشی‌های موجود در بدنه‌های غرفه‌های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید‌تر است، را باستانی می‌داند.
وضع طاق بندی‌ها و سردر مناره‌ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد به شمار می‌رود و به همین جهت در تاریخ 1330/10/11 از طرف «وزارت فرهنگ» ذیل شماره «383» در «فهرست آثار تاریخی و ملی» به ثبت رسیده است و تصویر آن در کتاب‌های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده که آن را به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده اند."
در شرق میدان امیر چخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد.
بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیـه‌های یزد سـاخته شد.
یکی دیگر از بخش‌های دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به «نخل حیدری ها» نیز نامور بوده است.
آن گونه که «عبد الحسین آیتی» گفته، پیشینه این نخل به 450 سال پیش و «دوره صفویه» می‌رسد. برخی این نخل را کهن‌ترین نخل و برخی دیگر، نخل «میدان شاه ولی» در «تفت» را با 600 سال پیشینه، کهن‌ترین نخل جهان می‌دانند.
هرچند تاریخ درست ساخت نخل امیرچخماق در دست نیست اما «ایرج افشار» تاریخ وقف پوش سیاه پیشین این نخل که نگاره «شیر و خورشید» بر خود داشته را رجب 1229 ه.ق (تیر 1193 ه.ش) و برابر با 200 سال پیش نوشته است.
پس وقتی پارچه روی این نخل برای 200 سال پیش بوده، 450 سال سن برای خود آن هم ناپنداشتنی نیست. اگر این گونه بوده باشد، می‌توان گفت هنوز خبری از حسینیه و تکیه نبوده که این نخل اینجا بوده است.
تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی و با شماره ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره مستقل ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. همچنین این بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق نیز با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده‌است.

منابع :
yazdchto.ir
- wikipedia.org
- ghoolabad.com